ਮਿਲ ਜਾਵੇਂਗਾ ਤਾਂ ਬਚ ਜਾਂਵਾਂਗੀ-ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
ਮਿਲ ਜਾਵੇਂਗਾ ਤਾਂ ਬਚ ਜਾਂਵਾਂਗੀ
ਤੈਨੂੰ ਚੰਨ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ
ਅੱਧਿਆਂ ਫੁੱਲਾਂ ਨੇ ਕਿਰ ਮਰ ਜਾਣਾ
ਅੱਧਿਆਂ ਨੇ ਮੁਰਝਾ ਕੇ

ਕਦੇ ਆਵੇ ਜੇ ਚਿੱਠੀ ਤੇਰੀ
ਸਾਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲਾਵਾਂ
ਤੂੰ ਤਾਂ ਅੜ੍ਹਿਆ ਛੱਡ ਗਿਆ ਸਾਨੂੰ
ਤੇਰਾ ਛੱਡਦਾ ਨਾ ਪਰਛਾਵਾਂ
ਸਿਖ਼ਰ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਬੈਠ ਉਡੀਕਣ
ਵਟਣੇ ਵਾਲੀ ਰੁੱਤੇ
ਕਿਵੇਂ ਸਰੀਂਹ ਦੇ ਪੱਤੇ ਬੰਨਾਂ
ਸੁੰਨ੍ਹਿਆਂ ਬੂਹਿਆਂ ਉੱਤੇ
ਗਲੀਆਂ ਕਰਨ ਚੇਤੇ ਪੁੱਤਾਂ ਨੂੰ
ਓਦਰੀਆਂ ਫਿਰਨ ਹਵਾਵਾਂ
ਦੱਸ ਕਿਹੜੇ ਚੰਨ ਦਾ ਟੁਕੜਾ
ਸਾਹਵਾਂ ਤੇ ਲਟਕਾਵਾਂ
ਛੱਡ ਟੁਰ ਗਿਆ ਪਹਿਲ ਵਰੇਸ ਪਲ
ਤਲੀਆਂ ਉੱਤੇ ਮਹਿੰਦੀ
ਤੂੰ ਕਿਹੜਾ ਰੁਕ ਜਾਣਾ ਸੀ
ਜੇ ਹਿੱਕ ਖੋਲ ਮੈਂ ਲੈਂਦੀ
ਤੈਨੂੰ ਚਾਅ ਬਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ
ਘਰ ਕਲੀਆਂ ਮੁਰਝਾਈਆਂ
ਨਾ ਓਦਣ ਦਾ ਛੱਤ ਤੇ ਚੰਨ ਚੜ੍ਹਿਆ
ਨਾ ਵੰਗਾਂ ਮੁਸਕਾਈਆਂ
ਇਸੇ ਰਾਤ ਨੇ ਫੁੱਲ ਬਣਨਾ ਸੀ
ਏਸੇ ਨੇ ਚੰਦ ਤਾਰੇ
ਏਸੇ ਪਹਿਰ ਚ ਧੁੱਪ ਉੱਗਣੀ ਸੀ
ਅੰਬਰ ਦੇ ਚੁਬਾਰੇ
ਅੰਗਾਂ 'ਚੋਂ ਅੰਗਿੜਾਈਆਂ ਝੜ੍ਹੀਆਂ
ਬੂਹਿਆਂ ਤੋਂ ਅੰਬ ਪੱਤੇ
ਪਲਕਾਂ ਉੱਤੋਂ ਕਿਰਦੇ ਹੰਝੂ
ਦੱਸ ਕਿੱਥੇ ਕੋਈ ਰੱਖੇ

ਰੰਗ-ਬਰੰਗੇ ਫੁੱਲ-1 - ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ

ਮੈਂ ਉਦੋਂ ਸੈਂਟਰਲ ਜੇਲ੍ਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਪ-ਗੋਸ਼ਟ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਸਾਂ। ਕੋਈ ਜਣਾ ਇੱਕ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਖੱਡੀ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਕੇ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ‘ਜੀਤੇ ਨਿਹੰਗ’ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਆਉਂਦਿਆਂ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਪਛਾਣ ਲਿਆ। ਉਹ ਸਾਡੇ ਪਿਛਲੇ ਪਿੰਡ ਭਡਾਣੇ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਸਕਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਲੱਗਦੀ ਮੇਰੀ ਭੂਆ ਤੇਜੋ ਦਾ ਦੂਜੇ ਨੰਬਰ ਦਾ ਛੜਾ-ਛੜਾਂਗ ਮੁੰਡਾ ਸੀ। ਭੂਆ ਤੇਜੋ ਸੁਰ ਸਿੰਘ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਿਆਹੀ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਸਾਡਾ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਨੇੜਲਾ ਮਿਲਵਰਤਣ ਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਘਰ ਚੰਗਾ ਆਉਣ-ਜਾਣ ਸੀ। ਵਾਹੀ ਦੇ ਕੰਮ-ਧੰਦੇ ਵਿਚੋਂ ਮਨ ਉਚਾਟ ਹੋ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਜੀਤੇ ਨੇ ਬਾਬੇ ਬਿਧੀ ਚੰਦੀਆਂ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕ ਕੇ ਨਿਹੰਗੀ-ਬਾਣਾ ਸਜਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਗੂੜ੍ਹਾ ਲੰਮਾਂ ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਚੋਲਾ, ਸਿਰ ‘ਤੇ ਓਸੇ ਰੰਗ ਦੀ ਚੱਕਰ ਲਾ ਕੇ ਸਜਾਈ ਦਸਤਾਰ ਤੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲੰਮਾਂ ਬਰਛਾ ਫੜ੍ਹੀ ਉਸਦਾ ਜਦੋਂ ਜੀ ਕਰਦਾ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆ ਵੜਦਾ। ਸੁੱਖੇ ਨਾਲ ਰੱਜਿਆ ਹੱਸੀ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਏਧਰ-ਓਧਰ ਦੀਆਂ ਮਾਰਦਿਆਂ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਬੈਠਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਨਿਹੰਗ ਬਣ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਮੇਰੇ ਪਿਓ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਦਿੱਤਾ, “ਮਾਮਾ, ਮੈਂ ਸੋਚਿਐ ਐਵੇਂ ਵਾਹੀ ਵਿੱਚ ਫਾਟਾਂ ਭੰਨਾਉਣ ਦਾ ਕੀ ਫ਼ਾਇਦਾ! ਮੇਰੇ ਕਿਹੜੇ ਛਿੰਦੂ ਹੁਰੀਂ ਰੋਂਦੇ ਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਮਰਨ-ਮਿੱਟੀ ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਾਂ! ਮਰਜੀ ਨਾਲ ਸੌਵਾਂਗੇ, ਮਰਜੀ ਨਾਲ ਉਠਾਂਗੇ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਅਗਲੇ ਆਪ ਬਿਸਤਰਿਆਂ ‘ਚ ਨਿੱਘੇ ਹੋਏ ਪਏ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ ਤੇ ਪਏ ਪਏ ‘ਵਾਜਾਂ ਮਾਰੀ ਜਾਣੀਆਂ, ‘ਉੱਠ ਜੀਤਿਆ! ਹਲਾਂ ਨੂੰ ਕੁਵੇਲਾ ਹੋਈ ਜਾਂਦੈ।”
ਅਸੀਂ ਵੀ ਉਸਦੀਆਂ ਝੱਲ-ਵਲੱਲੀਆਂ ਸੁਣ ਸੁਣ ਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਹ ਰੌੜ ਵਿੱਚ ਸਾਈਕਲ ਚਲਾਉਂਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਈਕਲ ਲੈ ਕੇ ਭੱਜ ਗਿਆ। ਸਾਈਕਲ ਵਾਲੇ ਜੀਤੇ ਦੇ ਘਰਦਿਆਂ ਕੋਲ ਉਸਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਲੈ ਕੇ ਗਏ। ਘਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਉਹ ਕੀ ਦੇਹ-ਦਵਾਲ ਸੀ! ਮਹੀਨੇ-ਦਸੀਂ ਦਿਨੀਂ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਘਰ ਵੜਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਜੀਤੇ ਤੇ ਸਾਈਕਲ ਬਾਰੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਦੱਸਦੇ! ਸਾਈਕਲ ਵਾਲੇ ਮੇਰੇ ਪਿਓ ਕੋਲ ਵੀ ਉਸਦਾ ਉਲਾਹਮਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆਏ। ਆਖ਼ਰ ਉਹ ਜੀਤੇ ਦਾ ਮਾਮਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ! ਪਰ ਮਾਮੇ ਨੂੰ ਜੀਤੇ ਦੀ ਕੀ ਖ਼ਬਰ ਸੀ! ਫਿਰ ਵੀ ਉਸਨੇ ਸਾਈਕਲ ਮੁੜਵਾ ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਹੋਰ ਉਡੀਕ ਲੈਣ ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਕੋਲ ਨਾ ਜਾਣ।
ਆਖ਼ਰ ਦਸੀਂ-ਪੰਦਰੀਂ ਦਿਨੀ ਜੀਤਾ ਆਪ ਹੀ ਸਾਈਕਲ ਲੈ ਕੇ ਅਗਲਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਵੜਿਆ। ਸਾਈਕਲ ਫੜਾ ਕੇ ਹੱਸਦਾ ਹੋਇਆ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਪਿਉ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਉਏ ਜੀਤਿਆ! ਕੰਜਰਾ, ਮੁੰਡਿਆਂ ਦਾ ਸਾਈਕਲ ਲੈ ਕੇ ਕਿੱਥੇ ਉਡੰਤਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੈਂ। ਪਿੱਛੋਂ ਅਸੀਂ ਵਖ਼ਤ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹੇ ਰਹੇ।”
“ਓ ਮਾਮਾ, ਗੱਲ ਤਾਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੁੰਡੇ ਰੌੜ ‘ਚ ਸ਼ੈਕਲ ਚਲਾਉਣ ਡਹੇ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਖਿਆ, “ਲਿਆਓ ਉਏ ਮੁੰਡਿਓ, ਵੇਖੀਏ ਤ੍ਹਾਡਾ ਸ਼ੈਕਲ ਭਲਾ ਹੌਲਾ ਚੱਲਦੈ ਕਿ ਭਾਰਾ। ਸ਼ੈਕਲ ਚਲਾ ਕੇ ਵੇਖਿਆ, ਵਾਹਵਾ ਹੌਲਾ ਚੱਲਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ, ਚੱਲ ਮਨਾਂ; ਵਰਨਾਲਿਓਂ ਭੂਆ ਨੂੰ ਈ ਮਿਲ ਆਈਏ, ‘ਵਾ ਵੀ ਪਿੱਛੋਂ ਦੀ ਆ।”
ਜੀਤਾ ਚਿੱਟੇ ਚਿੱਟੇ ਦੰਦ ਕੱਢੀ ਢਿੱਡ ਹਿਲਾ ਕੇ ਹੱਸੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਜੀਤੇ ਨੂੰ ਖੱਡੀ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਬਿਠਾ ਕੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਨਿਹੰਗ ਸਿਹਾਂ! ਐਤਕੀਂ ਲੱਗਦੈ ਸਾਈਕਲ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਵਗਣ ਵਾਲੀ ‘ਵਾ ਅੰਬਰਸਰ ਵੱਲ ਦੀ ਸੀ। ਤੂੰ ਸੋਚਿਆ, ਚੱਲ ਮਨਾਂ; ਜੇਲ੍ਹ ਵਾਲੇ ਫੁੱਫੜਾਂ ਨੂੰ ਈ ਮਿਲ ਆਈਏ!”
ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ‘ਇਹੋ-ਜਿਹੇ’ ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਹੀ ਅੰਦਰ ਆਇਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਬੜਾ ਦੁੱਖ ਤੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ‘ਕਤਲ-ਕੇਸ’ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਿਆ ਸੀ।
“ਕੀਹਦਾ ਕਤਲ ਹੋ ਗਿਆ ਤੈਥੋਂ?”
“ਕਤਲ ਕੀਹਦਾ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਕਤਲ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕੀਤਾ ਕਰਾਇਆ ਈ ਮਿਲ ਗਿਆ ਭਰਾਵਾ!”
ਉਹ ਆਮ ਵਾਂਗ ਹੱਸਿਆ ਤੇ ਦੱਸਣ ਲੱਗਾ, “ਮੈਂ ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਪਿੰਡੋਂ ਬਾਹਰਵਾਰ ਬਾਬੇ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਦੀ ਸਮਾਧ ਵਾਲੇ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਰਹਿੰਦਾ ਸਾਂ। ਓਥੇ ਕੋਈ ਭਾਈ ਤਾਂ ਹੁੰਦਾ ਨਹੀਂ। ਸਵੇਰੇ ਉੱਠ ਕੇ ਮੈਂ ਸਾਫ਼ ਸਫ਼ਾਈ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਸਾਂ। ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਕਿਤੇ ਦੋਂ-ਚਹੁੰ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਐਵੇਂ ਬਾਹਰ-ਅੰਦਰ ਫਿਰਨ-ਤੁਰਨ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਕਿਹੜੀ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਹਾਜ਼ਰੀ ਲਵਾਉਣੀ ਸੀ ਪਈ ਦੱਸ ਕੇ ਜਾਂਦਾ। ਮਗਰੋਂ ਈ ਇੱਕ ਬੁੱਢਾ ਜਿਹਾ ਨਿਹੰਗ ਸਮਾਧਾਂ ਨੇੜੇ ਮਰਿਆ ਲੱਭਾ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸੇ ਮਾਰਿਆ ਸੀ ਕਿ ਆਪੇ ਮਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਓਥੇ ਹੈ ਨਹੀਂ ਸਾਂ। ਸਾਰੇ ਆਖਣ ਸਮਾਧੀਂ ਤਾਂ ਜੀਤਾ ਹੀ ਹੁੰਦੈ। ਉਹੋ ਹੀ ਮਾਰ ਕੇ ਕਿਤੇ ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ ਹੋ ਗਿਐ ਹੁਣ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਕਤਲ ਮੇਰੇ ‘ਤੇ ਪਾ ‘ਤਾ। ਮੇਰੀ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਨ੍ਹੀਂ ਸੁਣੀ। ਐਥੇ ਹੁਣ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ ਤੋੜਦੇ ਆਂ। ਤੇਰਾ ਆਏ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਮੌਕਾ ਲੱਗਾ ਵੇਖ ਕੇ ਤੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆ ਗਿਆਂ।”
ਮੈਂ ਹੋਰ ਵੀ ਖ਼ੁਰਚ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਉਸਦੇ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਕਰਨ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸਾਂ। ਲੱਗਾ; ਜੀਤਾ ਤਾਂ ਨਾਹੱਕ ਹੀ ਕਤਲ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਿਆ। ਪੁੱਛਿਆ, “ਤੈਨੂੰ ਛੁਡਾਉਣ ਲਈ ਬਾਬੇ ਬਿਧੀ ਚੰਦੀਆਂ ਨੇ ਨਹੀਂ ਕੁੱਝ ਕੀਤਾ? ਮਗਰੋਂ ਕੋਈ ਪੈਰਵੀ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ!”
“ਪੈਰਵੀ ਮੇਰੀ ਕੀਹਨੇ ਕਰਨੀ ਸੀ! ਭਰਾ ਆਂਹਦੇ ਹੋਣਗੇ ਚੱਲ ਫ਼ਾਹੇ ਲੱਗੂ ਤਾਂ ਹਿੱਸੇ ਆਉਂਦੇ ਦੋ ਕਿਲੇ ਸਾਂਭਣ ਵਾਲੇ ਬਣਾਂਗੇ। ਨਾਲੇ ਉਹ ਸੋਚਦੇ ਹੋਣਗੇ ਆਪੇ ਬਾਬੇ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਕਰਨਗੇ। ਬਾਬਿਆਂ ਨੂੰ ਊਂ ਮੇਰੇ ‘ਤੇ ਹੀ ਸ਼ੱਕ ਐ।”
ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੋਰ ਵੀ ਦੁੱਖ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਨੇ ਅਜੇ ਤੱਕ ਵਕੀਲ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਬੰਦੋਬਸਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਾ, ਜੀਤਾ ਵਿਚਾਰਾ ਤਾਂ ਭੰਗ ਦੇ ਭਾੜੇ ਫਾਹੇ ਲੱਗ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ!
ਉਸ ਦਿਨ ਮੈਂ ਮਨ-ਚਿੱਤ ਬਿਰਤੀ ਨੂੰ ਇਕਾਗਰ ਕਰ ਕੇ ਵੱਖਰੇ ਹੋ ਕੇ ਬਾਬਾ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਦਲ ਦੇ ਮੁਖੀ ਬਾਬਾ ਦਇਆ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਂ ਜੀਤੇ ਵੱਲੋਂ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ। ਲਿਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੈਂ ਜੀਤੇ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੇਕਸੂਰ ਫਸਿਆ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਆਪਣੇ ਲੇਖਕੀ-ਹੁਨਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਮੈਂ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਜੀਤੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਤੇ ਤਰਸ ਦੇ ਭਾਵ ਪੈਦਾ ਕਰਨੇ ਸਨ। ਮੌਤ ਦੇ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਏ ਜੀਤੇ ਦੀ ਤੜਪਦੀ-ਫੜਫੜਾਉਂਦੀ ਆਤਮਾ ਬਣ ਕੇ ਉਸਦੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਤਰਲਾ ਪਾਉਣਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਮੇਰੀ ਲਿਖਣ-ਕਲਾ ਦਾ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸੀ।
ਚਿੱਠੀ ਦੇ ਪੂਰੇ ਵੇਰਵੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਏਨੇ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਕਿੱਥੇ ਯਾਦ ਰਹਿਣੇ ਸਨ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਏਨਾ ਚੇਤਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ‘ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੂੰ ਸੱਚੇ ਗੁਰਸਿੱਖ ਤੇ ਬ੍ਰਹਮ-ਗਿਆਨੀ ਵਜੋਂ ਵਡਿਆਇਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ‘ਕਲਯੁਗ’ ਵਿੱਚ ਦੀਨ-ਦੁਖੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਆਪਣਾ ਆਪਾ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ!’
‘ਤੁਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨ ਦੀਆਂ ਬੁੱਝਣ ਵਾਲੇ ਤੇ ਅਣਬੋਲਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਿਰਥਾ ਜਾਨਣ ਵਾਲੇ ਹੋ। ਸਭ ਦੇ ਦੁੱਖ ਹਰਦੇ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਦਰ ‘ਤੇ ਆਇਆਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ਰਿਆਦਾਂ ਸੁਣਦੇ ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਮੇਰੀ ਫ਼ਰਿਆਦ ਤੇ ਮੇਰੀ ਕੁਰਲਾਹਟ ਭਲਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਨਾ ਸੁਣੀ ਹੋਵੇਗੀ! ਜ਼ਰੂਰ ਮੇਰੇ ਮਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋਵੋਗੇ ਤੇ ਮੇਰੇ ਬੇਕਸੂਰ ਹੋਣ ਦਾ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਛੱਡ ਕੇ ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕ ਕੇ ਤੁਹਾਡਾ ਸੇਵਕ ਬਣਿਆਂ ਸਾਂ। ਸੇਵਕ ਵੀ ਬਣਿਆਂ ਸਾਂ ਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਆਪਣਾ ਪੁੱਤਰ ਵੀ। ਮੇਰੇ ਵਾਸਤੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਹੋ, ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਹੋ, ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਰੱਬ ਹੋ! ਤੁਹਾਡੇ ਦਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਿੰਘ ਤੁਹਾਡੇ ਹੀ ਪੁੱਤਰ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਪੁੱਤ ਦੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਫਸੇ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਕਿਹੜਾ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਉਸਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗਾ! ਆਪਣੇ ਸਿੱਖ ਦੀ ਫਰਿਆਦ ਭਲਾ ਮੇਰਾ ਗੁਰੂ ਕਿਵੇਂ ਨਹੀਂ ਸੁਣੇਂਗਾ! ਤੁਹਾਡੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਬੈਠਾ ਮੇਰਾ ਰੱਬ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਮਿਹਰ ਭਰਿਆ ਹੱਥ ਭਲਾ ਕਿਵੇਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖੇਗਾ! ਮੈਂ ਤਾਂ ਹਾਂ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ‘ਛੀਨਾ’ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ। ਬਾਬਾ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਲਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਛੀਨਾ, ਗੁਰੂ ਕਾ ਸੀਨਾ।’ ਹੁਣ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸੀਨੇ ਨਾਲ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਸੀਨੇ ਨਾਲੋਂ ਲਾਹ ਕੇ ਦੂਰ ਸੁੱਟ ਸਕਦੇ ਹੋ! ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਹੋ ਜਿਸਨੇ ਬਵੰਜਾ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਬੰਦ-ਖ਼ਲਾਸੀ ਕਰਵਾਈ ਸੀ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਬੰਦੀ-ਛੋੜ ਬਣ ਕੇ ਮੇਰੀ ਬੰਦ-ਖ਼ਲਾਸੀ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਓਗੇ?’
ਕੁਝ ਇਸਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਲਦੇ-ਮਿਲਦੇ ਭਾਵਾਂ ਵਾਲੀ ਚਿੱਠੀ ਜੀਤੇ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖ ਕੇ ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਹੋਣ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਪਾਇਆ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਅੰਦਰ ਘੋਲ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘੁਲੇ ਹੋਏ ਦਿਲ ਨੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦਾ ਦਿਲ ਪਿਘਲਾਉਣਾ ਸੀ! ਮੇਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਸੇਕ ਰੰਗ ਲਿਆਇਆ। ਅਗਲੀ ਪੇਸ਼ੀ ‘ਤੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਆਪਣੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਨਾਲ ਵਕੀਲ ਸਮੇਤ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ। ਪਿੱਛੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ; ਜੀਤੇ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਕਿਸੇ ਸਿੰਘ ਕੋਲੋਂ ਸੁਣ ਕੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਮੁਸਕਰਾਏ ਸਨ ਤੇ ਫਿਰ ਹੱਸ ਕੇ ਆਖਿਆ ਸੀ, “ਕਰੀਏ ਭਾਈ ਕੁੱਝ ਆਪਣੇ ਜੀਤ ਸੁੰਹ ਦਾ ਹੁਣ ਤਾਂ। ਕਰਨਾ ਹੀ ਪੈਣੈਂ!”
ਜੀਤਾ ਅਗਲੀ-ਅਗਲੇਰੀ ਪੇਸ਼ੀ ‘ਤੇ ਹੀ ਛੁੱਟ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਬੰਦੇ ਨੁੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤੇ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਡਿਗਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਬੋਚ ਲਿਆ ਸੀ।
ਲਿਖਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਨਾਵਲ, ਕਵਿਤਾ, ਕਹਾਣੀ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਦਾ ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ ਬਦਲਦਾ ਸਗੋਂ ‘ਚਿੱਠੀ’ ਰਾਹੀਂ ਵੀ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਨੂੰ ‘ਬਦਲ’ ਹੀ ਕਿਉਂ, ਜੀਵਨ ਨੂੰ ‘ਬਚਾ’ ਵੀ ਸਕਦਾ ਹੈ!

ਰਾਇਲ-ਐਨ-ਫ਼ੀਲਡ ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ ‘ਗੜ! ਗੜ’ ਕਰਦਾ, ਧੂੜ ਉਡਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਸਕੂਲ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ। ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਓਧਰ ਮੁੜੀਆਂ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਨੇ ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ ਨੂੰ ਸਟੈਂਡ ‘ਤੇ ਖੜਾ ਕੀਤਾ, ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਬੱਧਾ ਰੁਮਾਲ ਲਾਹਿਆ ਤੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਤੋਂ ਘੱਟਾ ਝਾੜਦਾ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵਧਿਆ। ਮੇਰਾ ਬੀ ਐੱਡ ਦਾ ਜਮਾਤੀ ਅਜੀਤ ਸੀ। ਗੋਰਾ-ਨਿਛੋਹ ਰੰਗ; ਕੱਟ-ਕੱਟ ਧਰੇ ਨੈਣ-ਨਕਸ਼; ਸੁਡੌਲ ਜਿਸਮ। ਫੱਬ ਫੱਬ ਪੈਂਦੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਗੋਰੇ ਰੰਗ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੂੜ੍ਹਾ ਕਰਦੀ ਗਾਜਰ-ਰੰਗੀ ਪਟਿਆਲਾ-ਸ਼ਾਹੀ ਪੱਗ। ਚਿਹਰਾ ਜਿੰਨਾ ਮੁਲਾਇਮ ਤੇ ਕੂਲਾ ਆਵਾਜ਼ ਓਨੀ ਹੀ ਖੁਰਦਰੀ ਤੇ ਜਟਕੀ! ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੇ ਸ਼ੌਕੀਨ ਅਜੀਤ ਨੂੰ ਬੀ ਐੱਡ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਾਸਟਰਾਂ ਦਾ ‘ਮੁਰਲੀ ਮਹਿਕਮਾਂ’ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਮੇਚੇ ਦਾ ਨਾ ਲੱਗਾ। ਉਹ ਕੋਆਪ੍ਰੇਟਿਵ ਸੋਸਾਇਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਇਸ ਮਹਿਕਮੇ ਵਿੱਚ ਰੋਜ਼ ਬੋਤਲ-ਮੁਰਗਾ ਚੱਲਣ ਦੀਆਂ ਬੜੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਸਨ। ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਉਸਦੀ ਬਦਲੀ ਮੇਰੇ ਹੀ ਬਲਾਕ ਵਿੱਚ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਜੱਟਾਂ ਤੋਂ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦਾ ਬਕਾਇਆ ਉਗਰਾਹੁਣ ਆਇਆ ਉਹ ਕਈ ਵਾਰ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲਣ ਆ ਜਾਂਦਾ। ਹਰ ਸਮੇਂ ਉਸ ਨਾਲ ਮਹਿਕਮੇ ਦੇ ਦੋ-ਚਾਰ ਜਣੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦੇ। ਹੁੰਦਾ ਵੀ ਜੀਪ ‘ਤੇ। ਅੱਜ ਹੈ ਵੀ ਇਕੱਲਾ ਤੇ ਆਇਆ ਵੀ ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ ‘ਤੇ ਸੀ।
ਉਸਦੀ ਆਮਦ ਦਾ ਰਹੱਸ ਉਦੋਂ ਹੀ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਜਦੋਂ ਚਾਹ-ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਉਠਾ ਕੇ ਇੱਕ ਨੁੱਕਰ ਵਿੱਚ ਲੈ ਗਿਆ।
“ਭਾ ਜੀ, ਤੁਹਾਡੇ ਗੋਚਰਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ ਆਣ ਪਿਐ। ਹੱਥ ਜੋੜਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ; ਨਾਂਹ ਨਾ ਕਰਿਓ। ਤੁਹਾਡੇ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਇਹ ਕੰਮ ਕਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਏਸੇ ਲਈ ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ ਲੈ ਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਵੱਲ ਭੱਜਾ ਆਇਆਂ।”
ਹੈਰਾਨ ਸਾਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਗੋਚਰਾ ਉਸਨੂੰ ਕਿਹੜਾ ਕੰਮ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ! ਕੰਮ ਤਾਂ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਸਗੋਂ ਉਹ ਮੇਰੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਜੇ ਪਰਸੋਂ ਹੀ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚਲਾ ਮੇਰਾ ਗੁਆਂਢੀ ਸਾਧਾ ਸਿੰਘ ਅਕਾਲੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਇਆ ਸੀ ਤੇ ਨਾਲ ਜਾ ਕੇ ਅਜੀਤ ਕੋਲ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਸੋਸਾਇਟੀ ਤੋਂ ਲਏ ਕਰਜ਼ੇ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਿਸ਼ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਸਿਰ ਖਲੋਤੀਆਂ ਸਨ। ਸੋਸਾਇਟੀ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਜੀਪ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਦਿਨ ਤਾਂ ਉਹ ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਆਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਅਜੀਤ ਸੁਨੇਹਾ ਛੱਡ ਆਇਆ ਸੀ, “ਜੇ ਹਫ਼ਤੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਬਕਾਇਆ ਜਮ੍ਹਾਂ ਨਾ ਕਰਾਇਆ ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਲਿਆ ਕੇ ਤੇ ਮੁਸ਼ਕਾਂ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਊਂ।”
ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕੰਮ ਸੀ। ਮੈਂ ਓਸੇ ਵੇਲੇ ਸਾਧਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਜਾ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਸਕਦਾ। ਇੱਕ ਚਿੱਟ ‘ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਬੇਝਿਜਕ ਜਾ ਕੇ ਅਜੀਤ ਨੂੰ ਮਿਲ ਲਵੇ ਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਂ ਵਾਲੀ ਚਿੱਟ ਉਸਨੂੰ ਫੜਾ ਕੇ ਆਖੇ ਕਿ ‘ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਮੇਰਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਹੈ!”
ਸਾਧਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਕੀਤਾ। ਅਜੀਤ ਉਸਨੂੰ ਜੱਫੀ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ, “ਜਥੇਦਾਰ ਜੀ! ਜਿਹੋ ਜਿਹੇ ਤੁਸੀਂ ਸੰਧੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਉਹੋ ਜਿਹੇ ਮੇਰੇ। ਬਕਾਏ ਸ਼ਕਾਏ ਦੀ ਗੱਲ ਛੱਡੋ, ਜਦੋਂ ਹੋਏ ਦੇ ਛੱਡਿਓ। ਹੁਣ ਚਾਹ-ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਦੱਸੋ।” ਤੇ ਉਸਨੇ ਸਾਧਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰੋਕਦਿਆਂ ਰੋਕਦਿਆਂ ਵੀ ਚਾਹ-ਬਰਫ਼ੀ ਦਾ ਆਰਡਰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ।
ਅੱਜ ਅਜੀਤ ਦਾ ਤਰਲਾ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਂ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ‘ਅਰਦਾਸ’ ਕਰਨ ਵਰਗਾ ਕੁੱਝ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਕਾਸ਼! ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋਵਾਂ!
ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਕੰਮ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਂ ਖਿੜਖਿੜਾ ਕੇ ਹੱਸਣ ਲੱਗਾ। ਉਹ ਵੀ ਮਾਸੂਮ ਜਿਹਾ ਮੂੰਹ ਬਣਾ ਕੇ ਮੇਰੇ ਹਾਸੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ।
ਉਹ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸਵੇਰੇ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਭਿੱਖੀਵਿੰਡ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਅਧਿਆਪਕ-ਅਧਿਆਪਕਾਵਾਂ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਹੁੰਦੇ। ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸੋਹਣੀ-ਸੁਨੱਖੀ ਅਧਿਆਪਕਾ ਹੋਰਨਾਂ ਤੋਂ ਅੱਖਾਂ ਚੁਰਾ ਕੇ ਅਜੀਤ ਵੱਲ ਵੇਖਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਅਜੀਤ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਤਾਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਥੋੜ੍ਹੇ ਕੁ ‘ਯਤਨ’ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਉਸਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ। ਨੇ ਜਾਣੀਏਂ! ਐਵੇਂ ਉਸਨੂੰ ਬੁਲਾ ਬੈਠੇ ਤੇ ਅਗਲੀ ਝੰਡ ਕਰ ਕੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਫੜਾ ਦੇਵੇ! ਪਰ ਅੱਜ ਤਾਂ ਉਹ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਉਸ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾਈ ਤੇ ਸ਼ਰਮਾਈ ਸੀ।
ਅਜੀਤ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਕੇ ਦਿਆਂ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਕੁੜੀ ਉਸ ਵੱਲ ਖਿੱਚੀ ਚਲੀ ਆਵੇ। ਉਹ ਤਾਂ ਦਿਨੇ ਰਾਤ ਉਸਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਲੱਗੀ ਸੀ! ਜੇ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਤਾਂ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ! ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਸਾਰੀ ਡੋਰ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਸੀ।’
ਹੱਸਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਲਿਖਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੱਗ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਜੇ ਮੈਂ ਲੇਖਕ ਵੀ ਸਾਂ ਤਾਂ ‘ਪ੍ਰੇਮ ਕਹਾਣੀਆਂ’ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਲੇਖਕ ਨਹੀਂ ਸਾਂ। ਸਗੋਂ ਸਾਧਾ ਸਿੰਘ ਅਕਾਲੀ ਜਿਹੇ ਗ਼ਰੀਬ ਜੱਟ-ਕਿਰਸਾਣਾਂ ਦਾ ਲੇਖਕ ਸਾਂ! ਉਸ ਜਿਹੇ ਸੋਹਣੇ ਮੁੰਡੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਜੇ ਉਹ ਅੱਜ ਮੁਸਕਰਾ ਪਈ ਹੈ ਤਾਂ ਕੱਲ੍ਹ-ਪਰਸੋਂ ਆਪੇ ਬੋਲ ਵੀ ਪਵੇਗੀ। ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪੈਣਾ। ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਵੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਆਖਾਂ “ਯਾਰ! ਜੈਨੂਅਨ ਲੇਖਕ ਦਾ ਕੋਈ ਪੱਧਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ! ਮੈਨੂੰ ਤੂੰ ਇਸ਼ਕੀਆ ਚਿੱਠੀਆਂ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਚਾਲੂ ਕਿਸਮ ਦਾ ਲੇਖਕ ਸਮਝ ਰੱਖਿਐ!”
ਪਰ ਅਜੀਤ ਦੀ ਮਿੱਠੀ ਜ਼ਿਦ ਦਾ ਕੀ ਕਰਦਾ!
ਮੈਂ ਉਸਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹਾਰ ਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਲਿਖਣ-ਕਾਲ ਦੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਸਾਥੀ ਅੱਗੇ ਹਾਰ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਆਹ ‘ਤੇ ਆਉਣ ਦਾ ਮਾਣ ਭਰਿਆ ਸੱਦਾ ਦੇ ਕੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਵਿਆਹ ਤੇ ਆਉਣ ਦੀ ‘ਹਾਂ’ ਕਰਵਾ ਲਈ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਵਾਲ ਵੀ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਸਦੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਵੀ ਮੈਂ ਹੀ ਲਿਖਣਾ ਹੈ ਤੇ ਪੜ੍ਹਨਾ ਵੀ ਮੈਂ ਹੀ ਹੈ। ਬੜੀ ਨਾਂਹ-ਨੁੱਕਰ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਉਹ ਆਖੀ ਜਾਵੇ, “ਮੈਨੂੰ ਪਤੈ ਕਿ ਤੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਵਧੀਆ ਸਿਹਰਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕੋਲੋਂ ਲਿਖਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ। ਏਡਾ ਵੱਡਾ ਲੇਖਕ ਹੋ ਕੇ ਤੂੰ ਇੱਕ ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਨਹੀਂ ਲਿਖ ਸਕਦਾ! ਲਓ ਕਰ ਲੌ ਗੱਲ!” ਉਹ ਮੇਰੇ ਤਰਲੇ ਲੈਂਦਿਆਂ ਆਪਣਾ ‘ਹੁਕਮ’ ਛੱਡ ਕੇ ਤੁਰ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਬੜਾ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਿ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਨੇ ਇਹ ਲੋਕ ਲੇਖਕ ਨੂੰ? ਸ਼ਾਇਦ ਇਹਨਾਂ ਲਈ ਲੇਖਕ ਵੀ ਤਰਖਾਣ ਜਾਂ ਘੁਮਿਆਰ ਵਾਂਗ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਚਾਹੇ ਗੁੱਲੀ ਘੜਵਾ ਲੌ, ਚਾਹੇ ਚਰਖ਼ਾ ਬਣਵਾ ਲੌ ਜਾਂ ਘੜਾ ਬਣਵਾ ਲਵੋ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਚਾਟੀ। ਹੁਣ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ‘ਤੇ ਬੜੀ ਖਿਝ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ‘ਟੁੱਚਲ’ ਜਿਹੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਸੁਣਾ ਕੇ ਆਖਣਗੇ, “ਇਸ ‘ਤੇ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖ ਦਿਓ!” ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣਾ ਨਾ ਹੋਇਆ ਜਿਵੇਂ ‘ਖੱਚ’ ਮਾਰਨਾ ਹੋ ਗਿਆ! ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਮਿੱਤਰ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਲਿਖਣਾ ਵੀ ਪਿਆ ਸੀ ਤੇ ਪੜ੍ਹਨਾ ਵੀ। ਉਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਅਧਿਆਪਕ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਸਵਾਲ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਕੀ ਮੈਨੂੰ ਵਿਆਹ ‘ਤੇ ਆਉਣ ਦਾ ਸੱਚਮੁੱਚ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹੈ ਜਾਂ ਸਿਹਰਾ ਲਿਖਵਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਬੁਲਾ ਰਹੇ ਹੋ? ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਹੋਈ ਬੀਤੀ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਿਆਂ ਫੇਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸਿਹਰਾ ਲਿਖਣ ਲਈ ਨਾ ਕਿਹਾ।
ਮੈਂ ਅਜੀਤ ਦੇ ਬਿਆਨ ਕੀਤੇ ਬੱਸ ਵਾਲੇ ਕਿੱਸੇ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ, ਉਸਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਿਠਾ ਕੇ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਚਿੱਠੀ ਉਸਨੂੰ ਲਿਖ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਵਾਰ ਵਾਰ ਮੇਰਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਚਾਅ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਚਲਾ ਗਿਆ।
ਦੋ ਕੁ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ ਫੇਰ ਗੂੰਜਦਾ ਆਵੇ। ਅਜੀਤ ਤੋਂ ਚਾਅ ਸਾਂਭਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਰਿਹਾ।
“ਭਾ ਜੀ ‘ਤੁਹਾਡੀ’ ਚਿੱਠੀ ਦਾ ਜਵਾਬ ਆ ਗਿਐ। ਆਹ ਫੜੋ ਤੇ ਇਹਦਾ ਜਵਾਬ ਵੀ ਲਿਖ ਕੇ ਦਿਓ।”
ਉਸਨੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਫੜਾਇਆ। ਕਾਗਜ਼ ਖੋਲ੍ਹਦਿਆਂ ਮੈਂ ਹੱਸ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਚਿੱਠੀ ‘ਮੇਰੀ’ ਦਾ ਨਹੀਂ ‘ਤੇਰੀ’ ਦਾ ਜਵਾਬ ਆਇਐ।”
ਕੁੜੀ ਅਜੀਤ ਦੇ ਚੰਗੇ ਲੱਗਣ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਮੰਨਦੀ ਸੀ ਪਰ ਗੱਲ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਨ ਤੋਂ ਡਰਦੀ ਸੀ।
ਮੈਂ ਕੁੜੀ ਤੇ ਮੁੰਡੇ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਬੈਠ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸਮਝੀ। ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਨੇੜੇ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਈ-ਜੁਗਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਭੈਅ ਦੇ ਝਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ।
ਫਿਰ ਤਾਂ ਸਿਲਸਿਲਾ ਚੱਲ ਸੋ ਚੱਲ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਕੁੜੀ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਮਿਲਦੀ, ਅਜੀਤ ਦਫ਼ਤਰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਉਣ ਦਾ ਕਰਦਾ। ਆਪਣੇ ਸਹਿਕਰਮੀ ਦਾ ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ ਫੜ੍ਹਦਾ ਤੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੰਦਾ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸਦਾ ਵਾਲ ਵਾਲ ਮੇਰਾ ਰਿਣੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪੌੜੀ ਦਾ ਡੰਡਾ ਡੰਡਾ ਉਤਾਂਹ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦਿਨ ‘ਹੋਟਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ਤੱਕ’ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਪਹਿਲੀ ਮਿਲਣੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੁੜੀ ਨੇ ਜਿਹੜੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਉਸਨੂੰ ਸੁਣਾਉਂਦਿਆਂ ਅਜੀਤ ਹੱਸੀ ਜਾਵੇ। ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਰਲ ਕੇ ਕਿੰਨਾਂ ਚਿਰ ਹੱਸਦੇ ਰਹੇ। ਕੁੜੀ ਨੇ ਆਖਿਆ ਸੀ, “ਚਿੱਠੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀਆਂ ਸੋਹਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਲਿਖਦੇ ਹੁੰਦੇ ਜੇ, ਓਨੀਆਂ ਸੋਹਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ! ਉਸਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਇੱਕ-ਅੱਧੀ ਗੱਲ ਈ ਕਰੋ ਤਾਂ ਸਹੀ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਮਿਲਣ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਨ ਲਈ ਤਰਸੀ ਪਈ ਸਾਂ।”
ਚਿੱਠੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਇਸ ਕਲਪਿਤ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸੁਹਜ ਦੀ ਪੁੱਠ ਦੇ ਕੇ ਬਿਆਨ ਕਰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਮਾਰਦਾ ਤਾਂ ਤੁੱਕਾ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਪਰ ਇਹ ‘ਤੁੱਕਾ’ ਹੀ ਕੁੜੀ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ‘ਤੀਰ’ ਬਣ ਕੇ ਖੁਭ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਜਿਹੜਾ ਖੁਦ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕਦੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਕਰ ਸਕਿਆ ਅੱਜ ਅਜੀਤ ਬਣ ਕੇ ਮੈਦਾਨ ਮਾਰ ਗਿਆ ਸਾਂ!
ਉਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਜੀਤ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵਿਚੋਲੇ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿ ਗਈ। ਚਾਰੇ ਨੈਣ ਗਡਾਵਡ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਮੇਰੇ ਸ਼ਬਦ ਕਿਤੇ ਦੂਰ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ।

ਪਟਿਆਲੇ ਦਾ ਭੂਤਵਾੜਾ - ਸਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ

 

ਜਦੋਂ 1965 ਵਿਚ ਮੈਂ ਐਮ.ਏ. ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਰਨ ਲਈ ਪਟਿਆਲੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਉਥੇ ਭੂਤਵਾੜਾ ਸਥਾਪਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਪਛਾਣ ਵੀ ਕਾਇਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਉਸ ਨਾਲ ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਹਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਹਿਬੂਬ, ਹਰਦਿਲਜੀਤ ਲਾਲੀ, ਨਵਤੋਜ ਭਾਰਤੀ, ਕੁਲਵੰਤ ਗਰੇਵਾਲ ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਜਣੇ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਭੂਤਵਾੜਾ ਪ੍ਰੀਤ ਨਗਰ, ਲੋਅਰ ਮਾਲ, ਪ੍ਰੋ. ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕੋਠੀ, ‘ਅਰਵਿੰਦ’ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਥਿਤ ਸੀ। ਦੋ ਕਮਰਿਆਂ, ਇਕ ਰਸੋਈ, ਬਰਾਂਡੇ ਤੇ ਵੱਡੇ ਵਿਹੜੇ ਵਾਲੀ ਕੋਠੀ। ਇਥੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਕਦੋਂ ਸੌਂਦੇ, ਕਦੋਂ ਜਾਗਦੇ ਸਨ, ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਦੇ ਹੀ ਦੇਖਦੇ, ਰਾਤ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਧੁਨਾਂ ਉਚੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਗਾਇਕੀ ਸੁਣਦੀ। ਆਏ ਗਏ ਦਾ ਦਿਨ ਰਾਤ ਮੇਲਾ ਲੱਗਿਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਕਦੇ ਧਮਾਲ ਪੈਂਦੀ ਤੇ ਕਦੇ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚਾਰਨ ਦਾ, ਸ਼ਾਇਰੀ ਦਾ ਦਰਬਾਰ ਲੱਗਿਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਆਂਢੀਆਂ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਥਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ‘ਭੂਤਵਾੜਾ’ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਭੂਤਵਾੜੇ ‘ਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਇਹ ਨਾਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਭੂਤ’ ਆਖਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਸਾਹਮਣੇ ਪ੍ਰੋ. ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਸਨ, ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਗੁਰੂਦੇਵ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ‘ਮਹਾਭੂਤ’ ਦੀ ਪਦਵੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵਧਦਾ ਗਿਆ। ਸੁਰਜੀਤ ਲਾਲੀ, ਪ੍ਰੇਮ ਪਾਲੀ, ਹਰਭਜਨ ਸੋਹੀ, ਮੇਘ ਰਾਜ, ਜਗਮੀਤ ਸਿੰਘ, ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ, ਜੋਗਿੰਦਰ ਹੀਰ, ਅਮਰਜੀਤ ਸਾਥੀ ਤੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਹੋਰ ਭੂਤ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਚਰਚਾ ਹੋਇਆ। ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਪੜ੍ਹਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਨਵਤੇਜ ਭਾਰਤੀ ਤੇ ਹਰਿੰਦਰ ਮਹਿਬੂਬ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਖਰਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਿ਼ੰਮੇ ਸੀ। ਹੋਰ ਜਿੰਨਾ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਹੁੰਦਾ, ਸਾਂਝੇ ਲੰਗਰ ‘ਚ ਪੈ ਜਾਂਦਾ। ਗੱਲ ਖਰਚ ਜਾਂ ਅਖਰਚ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪੜ੍ਹਨ-ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਤੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਅੱਜ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਬਾਰੇ, ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਹੈ, ਕੋਈ ਵੀ ਉਸ ਬਾਰੇ ਕਦੋਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ, ਕਦੋਂ ਸੋਚਦਾ, ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਣਾ, ਪਰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਹੀ ਕੋਈ ਸਵੀਕਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ ਗਿਆਨ ਦੀ ਬੁਲੰਦੀ ਤੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਸਿਰਜਣਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਾ, ਲਾਲੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਛੋਂਹਦਾ ਤੇ ਫਿਰ ਸਾਰਿਆਂ ‘ਚ ਸੰਵਾਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਭੂਤਵਾੜੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਿਚਰਦੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਉਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਆ ਬੈਠਦੇ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਭੂਤਵਾੜੇ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਮੈਂ ਵਿਲੱਖਣ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁਲਵੰਤ ਗਰੇਵਾਲ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਉਹ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਘਰੋਂ ਪੈਸੇ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਘਿਉ ਖਰੀਦਣ ਆਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਦੇਖਿਆ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦਾ ਲੰਗਰ ਮਸਤਾਨਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਲੰਗਰ ਲਈ ਸਾਮਾਨ ਖਰੀਦਿਆ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਬੜੀ ਦੇਰ ਤਕ ਆਪਣੇ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ (ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਗੀਤ ਪੁਸਤਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਜੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਹੋਏ, ਉਡੀਕ ਹੈ)। ਉਹ ਸੱਚਾ ਸੌਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਨਾਲ ਡੂੰਘੀ ਰਾਤ ਘਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਦਿਨ ਬੜੇ ਦਿਲਚਸਪ ਸਨ। ਨਵਤੇਜ ਭਾਰਤੀ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਇਰੀ ਛਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਗਿਆਨ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਬੁਲੰਦ ਕਰਦਾ। ‘‘ਸੂਰਜ ਕੋਈ ਨਿਚੋੜ ਕੇ ਮੇਰੇ ਸਾਹ ਗਰਮਾਓ।’’ ਹਰਿੰਦਰ ਮਹਿਬੂਬ ਵੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਬੋਲਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿਚ ਰੁਝਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਫਕੀਰੀ ਬੋਲ ਉਚੇ ਹੁੰਦੇ: ਕੰਤ ਦੀ ਥਾਹ ਨਾ ਲੈ ਤੂੰ ਸਖੀਏ ਕੌਣ ਕੰਤ ਹੈ ਮੇਰਾ ਜਲਾਂ ‘ਚੋਂ ਮੇਰਾ ਰੂਪ ਪਛਾਣੇ ਪੱਥਰਾਂ ਉਤੇ ਬਸੇਰਾ। ਕੇਸਾਂ ਨੂੰ ਧਾਹ ਚੜ੍ਹੀ ਜੁਆਨੀ ਜਨਮ ਮੇਘ ਦਾ ਹੋਇਆ, ਪੰਧ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੀਤਾ ਲੰਮਾ, ਦਰ ਵਿਚ ਆਣ ਖਲੋਇਆ। ਮੇਰਿਆਂ ਕੁੱਲ ਰਾਹਾਂ ਦਾ ਭੇਤੀ ਦੀਵਿਆਂ ਦਾ ਵਣਜਾਰਾ, ਰਹਿੰਦੀ ਉਮਰ ਦੀ ਪੂੰਜੀ ਲੈ ਕੇ ਰਾਹੀਂ ਬਲੇ ਪਿਆਰਾ। ਹਰਿੰਦਰ ਮਹਿਬੂਬ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮਾਓ ਜ਼ੇ-ਤੁੰਗ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬੜੇ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਉਮਾਹ ਵਿਚ ਸੀ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮਾਓ ਜ਼ੇ-ਤੁੰਗ ਨੇ ਬੁੱਢੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਯੰਗਸੀ ਦਰਿਆ ਤਰ ਕੇ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਹਰਿੰਦਰ ਮਹਿਬੂਬ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਕੋਈ ਦਰਿਆ ਲੱਭ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ ਕੇ ਪਾਰ ਕਰ ਸਕੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੂੰ ਤਰਨ ਦਾ ਡਾਢਾ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। ਹਰਬੰਸ ਬਰਾੜ, ਨਿਰਦੋਖ ਸਿੰਘ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਵਿੱਥ ਵੀ ਸਥਾਪਤ ਰਖਦੇ ਸਨ ਤੇ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦੀ ਗਿਆਨ-ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਹਰਬੰਸ ਬਰਾੜ ਕੰਜੂਸ ਬਾਹਲਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਬੇਪਰਵਾਹ ਭੂਤਾਂ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਲਣਾ ਚੰਗਾ ਨਾ ਲੱਗਦਾ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਹਰਬੰਸ ਬਰਾੜ ਇਧਰ ਉਧਰ ਸੀ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਚੁਬਾਰੇ ਵਿਚ ਛਾਪਾ ਮਾਰਿਆ ਜਾਏ। ਸਭ ਕੁਝ ਫੋਲਿਆ ਗਿਆ। ਜਮ੍ਹਾਂ ਪਏ ਦੇਸੀ ਘਿਓ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤੈਹਾਂ ‘ਚ ਲੁਕਾਏ ਪੈਸਿਆਂ ਦਾ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਸਾਰਾ ਭੂਤਵਾੜਾ ਸਿ਼ਮਲੇ ਦੀ ਸੈਰ ਕਰੇ। ਜਮ੍ਹਾ ਦੇਸੀ ਘਿਉ ਦਾ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਕੋਨੇ ‘ਚੋਂ ਬੀ ਪੈਨਸਲੀਨ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਵੀ ਨਿਕਲ ਆਈਆਂ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਇਹ ਵੀ ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿਓ। ਇਉਂ ਹੀ ਹੋਇਆ। ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਇਹ ਤਾਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਕ ਕੁੱਤਾ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਛਕਾਇਆ ਗਿਆ। ਉਹ ਕਾਇਮ ਰਿਹਾ। ਸਾਰੇ ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਨੂੰ ਟੁੱਟ ਕੇ ਪੈ ਗਏ। ਹਰਬੰਸ ਬਰਾੜ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਨਕਦ ਪੈਸੇ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਉਹ ਬੰਦਾ ਲਾਇਕ ਸੀ। ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਸਾਰੇ ਭੂਤਾਂ ਨੂੰ ਅਜੇ ਤਕ ਅਫਸੋਸ ਹੈ। ਭੂਤਵਾੜੇ ਵਿਚ ਫਿਕਰ ਸਿਰਫ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਡਾ. ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਉਦੋਂ ਮੁਖੀ ਬਣੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਪਸੰਦ ਆਈ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਿੰਦਰਾ ਕਾਲਜ ਦੇ ਕੈਂਪਸ ਵਿਚ ਬਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਖੁੱਲ੍ਹਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਭੂਤਵਾੜੇ ਦੇ ਬੰਦੇ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਂਦੇ ਤੇ ਆਪਣਾ ਪੜ੍ਹਨ-ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਅੱਗੇ ਪਿੱਛੇ ਕਰ ਲੈਂਦੇ। ਰਾਤ ਬਰਾਤੇ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਜਾਣ ਕਰ ਕੇ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਲੰਗਰ ਮਸਤਾਨਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਲੰਗਰ ਤਾਂ ਉਂਜ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰੀ ਮਸਤਾਨਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਵਾਰ ਲੰਗਰ ਮਸਤਾਨਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮਹਿੰਦਰਾ ਕਾਲਜ ਦੇ ਹੋਸਟਲ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਖਾਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆ ਰਹੇ ਸਾਂ ਤਾਂ ਹੋਸਟਲ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇਕ ਮੰਜੇ ‘ਤੇ ਕਸੂਤੇ ਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦੋ ਬੰਦੇ ਸੁੱਤੇ ਦਿੱਸੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਗਾਇਆ। ਪੁੱਛਣ ‘ਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਉਹ ਹਰਭਜਨ ਸੋਹੀ (ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਨਕਸਲੀ ਨੇਤਾ ਬਣਿਆ) ਤੇ ਮੇਘ ਰਾਜ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੂਤਵਾੜੇ ਟਿਕਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਉਹ ਭੂਤਵਾੜੇ ਵਿਚ ਰਚਮਿਚ ਗਏ। ਕਈ ਦਿਨ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਭੂਤਵਾੜੇ ਵਿਚ ਲੰਗਰ ਪੱਕਿਆਂ। ਹਰਭਜਨ ਗਾ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਇਕ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਹਰਭਜਨ ਨੂੰ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ। ਸੋਚਿਆ ਭੂਤਵਾੜੇ ਵਿਚ ਅੱਜ ਲੰਗਰ ਤਿਆਰ ਹੋਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ 75 ਰੁਪਏ ਕਾਫੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਫੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਮਹਿਫਲ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ, ਇਸ ਲਈ ਮਹਿਫਲ ਲੱਗ ਗਈ ਤੇ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਸਿ਼ਅਰੋ ਸ਼ਾਇਰੀ, ਗਾਇਕੀ ਨੇ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦੀਆਂ ਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਗੂੰਜਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਮਹਿਫਲ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਲੱਗਦੀ, ਕੋਈ ਵਿਚੇ ਹੀ ਸੌਂ ਵੀ ਜਾਂਦਾ। ਬਹੁਤੇ ਜਾਗਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਤੇ ਸਵੇਰੇ ਉਠਦਿਆਂ ਹੀ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਇੱਟਾਂ ਦੂਰ ਸੁੱਟਣ ਦਾ ਭੂਤਾਂ ‘ਚ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਇਉਂ ਦਿਨੇ ਰਾਤ ਜਾਗਣ ਦੀ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹਿੰਦੀ। ਆਂਢੀ ਗੁਆਂਢੀ ਜਾਗਦੇ ਤਾਂ ਉਵੇਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦਾ ਚਰਚਾ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹਿੰਦਾ। ਭੂਤਵਾੜਾ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਮੱਕਾ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ, ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ, ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ, ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇਕੀ, ਹਰਨਾਮ ਤੇ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਲੇਖਕ ਦੇਵ, ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਸਾਰੇ ਹੀ ਪਟਿਆਲੇ ਆਉਂਦੇ ਤੇ ਭੂਤਵਾੜੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਯਾਤਰਾ ਅਧੂਰੀ ਹੁੰਦੀ। ਜਦੋਂ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦਾ ਲੰਗਰ ਮਸਤਾਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਕੋਲ ਢਾਬੇ ਤੇ ਸੁਆਦੀ ਰੋਟੀ ਖੁਆਈ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਬਹੁਤ ਠੰਢਾ ਪਾਣੀ ਦੋ ਮੀਲ ਦੂਰ ਮਹਿੰਦਰਾ ਕਾਲਜ ਕੋਲ ਠੰਢੀ ਖੂਹੀ ‘ਤੇ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਲਈ ਪੈਦਲ ਉਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਲੇਖਕ ਭੂਤਵਾੜੇ ਹੀ ਠਹਿਰਦੇ। ਉਥੇ ਬਿਸਤਰੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਅਖਬਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਿਸਤਰਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ। ਇੱਟਾਂ ਨੂੰ ਸਰਹਾਣਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ। ਜੇ ਕੋਈ ਵੱਧ ਸਤਿਕਾਰ ਵਾਲਾ ਜਾਂ ਸੀਨੀਅਰ ਲੇਖਕ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਵੱਧ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ, “ਲਓ ਤੁਸੀਂ ਗਦੇਲਾ ਵੀ ਲਓ ਤੇ ਆਰਾਮ ਕਰੋ’’ ਤੇ ਇਉਂ ਕਹਿੰਦਾ ਕਹਾਉਂਦਾ ਲੇਖਕ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਤਕ ਸੰਵਾਦ ਕਰਨ ਬਾਅਦ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਸੌਂ ਜਾਂਦਾ। ਸਵੇਰੇ ਜਿੰਨਾ ਕੁ ਨਾਸ਼ਤਾ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ, ਸਾਰਿਆਂ ‘ਚ ਵੰਡ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਸਾਰੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ‘ਚ ਰੁੱਝ ਜਾਂਦੇ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਜਾਂ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਵਕਤ ਵੀ ਵੰਡਣਾ ਪੈਂਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਕਈ ਵਾਰ ਕੰਮ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਜਾਂ ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਕੁਝ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਇਕ ਧੋ ਲੈਂਦਾ, ਇਕ ਪਾ ਲੈਂਦਾ। ਇਉਂ ਕੱਪੜੇ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ। ਇਉਂ ਸਭ ਕੁਝ ਤੁਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸਮਝੌਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਕਿ ਗਿਆਨ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਭੂਤਵਾੜੇ ਨੇ ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਜਾਂ ਸੇਧ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੱਲ ਸੀ ਗਿਆਨ ਵਲ ਵਧਣਾ। ਇਸੇ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪਿਛਲੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਹਰ ਲਹਿਰ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਭੂਤਵਾੜੇ ਵਿਚ ਹਨ। ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਬੰਦੇ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਲੀਨ ਸਨ, ਇਸ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਤਾਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੁੱਛਣ ਦੀ ਕਿਸ ਨੂੰ ਵਿਹਲ ਸੀ ਕਿ ਲੰਗਰ ਲਈ ਕੀ ਮਹਿੰਗਾ ਹੈ ਤੇ ਕੀ ਸਸਤਾ। ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਲਗਾਤਾਰ ਸਬਜ਼ੀ ਆਲੂਆਂ ਦੀ ਹੀ ਬਣਾਈ ਜਾਵੇ, ਸਸਤੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਸਬਜ਼ੀ ਵਾਲੇ ਦਾ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਬਿਲ ਆਇਆ, ਜਿ਼ਆਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹਿੰਗੇ ਆਲੂ ਹੀ ਸਨ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋਂ ਵਿਹਲ ਕਿਸ ਨੂੰ ਸੀ? ਦੁੱਧ ਲਈ ਭਾਂਡਾ ਸਾਫ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਹਲ ਕਿੱਥੇ ਸੀ? ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੁੱਧ ਹਰਿੰਦਰ ਮਹਿਬੂਬ ਲੈਣ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਭਾਂਡਾ ਸਾਫ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਦੁੱਧ ਵਾਲੇ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਦੁੱਧ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹ ਭਾਂਡਾ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦਾ ਨਹੀਂ। ਭੂਤਵਾੜੇ ਨਾਲ ਡਾ. ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਟਿਵਾਣਾ ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਲੇਰ ਵੀ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਡਾ. ਟਿਵਾਣਾ ਕੋਲ ਕਈ ਵਾਰ ਡੇਰੇ ਜਾ ਲੱਗਦੇ। ਗੱਲਾਂ ਵਿਚਾਰਨ ਲਈ, ਲੰਗਰ ਲਈ। ਕਈ ਵਾਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਲੇਰ ਕਹਿੰਦੀ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਫਲਾਣੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਫਿਲਮ ਦੀਆਂ ਟਿਕਟਾਂ ਖਰੀਦ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਤੁਸੀਂ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣਾ। ਭੂਤਵਾੜੇ ਨੂੰ ਤਾਲਾ ਲਾਉਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ, ਕਿਸ ਲੇਖਕ ਨੇ ਕਦੋਂ ਆ ਜਾਣਾ ਹੈ ਤੇ ਠਹਿਰਨਾ ਹੈ। ਇਕ ਵਾਰ ਪ੍ਰੋ. ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਹੁਰਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਮਹਿਮਾਨ ਆਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਾਲਾ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਹਮਣੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਸਨੇ ਪ੍ਰੋ. ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਬਰਫੀ ਦੇ ਡੱਬੇ ਦੇਣੇ ਸਨ। ਉਹ ਡੱਬੇ ਉਸਨੇ ਸਾਡੀ ਗੈਰ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਚ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਕੁਝ ਦੇਰ ਲਈ ਬਾਜ਼ਾਰ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਅਸੀਂ ਆਏ, ਦੇਖ ਕੇ ਨਿਹਾਲ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਬਰਫੀ ਸਾਰੇ ਭੂਤਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਮਹਿਮਾਨ ਆਇਆ ਤਾਂ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ, ਉਸਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬਰਫੀ ਮੰਗਵਾ ਕੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਤੇ ਪ੍ਰੋ. ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਇਕ ਵਾਰ ਇਉਂ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਇਮਤਿਹਾਨ ਨੇੜੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ, ਨੇੜੇ ਕੀ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾ ਪਰਚਾ ਸੀ। ਪਰ ਅੰਬਾਲੇ ਸਤਿਆਜੀਤ ਰੇਅ ਦੀ ਇਕ ਦਿਨ ਲਈ ਫਿਲਮ ਲੱਗ ਗਈ। ਫੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪਟਿਆਲੇ ਤੋਂ ਸਾਈਕਲਾਂ ‘ਤੇ ਫਿਲਮ ਦੇਖਣ ਜਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਥੱਕੇ ਟੁੱਟੇ ਆਏ, ਸੌਂ ਗਏ ਤੇ ਸਵੇਰੇ ਹੀ ਪਰਚਾ ਦੇਣ ਲਈ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋ ਗਏ। ਅਜਿਹਾ ਕਈ ਵਾਰ ਵਾਪਰਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਵਾਰ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਇਮਤਿਹਾਨ ਸੀ। ਬਰਸਾਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਪਟਿਆਲੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਕੁਝ ਮੀਲਾਂ ‘ਤੇ ਲਾਲੀ ਦਾ ਅੰਬਾਂ ਦਾ ਬਾਗ ਹੈ। ਫੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪਿਕਨਿਕ ਲਈ ਉਥੇ ਜਾਇਆ ਜਾਏ। ਰਾਹ ਅਜੇ ਕੱਚਾ ਸੀ। ਤਿਲਕਦੇ ਤਿਲਕਦੇ ਉਥੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਬਰਸਾਤ ਹੋਰ ਸੰਘਣੀ ਹੋ ਗਈ। ਰਾਤ ਉਥੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਅਸੀਂ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਵਾਪਸ ਪਹੁੰਚੇ ਤੇ ਸਵੇਰੇ ਇਮਤਿਹਾਨ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋ ਗਏ। ਭੂਤਵਾੜੇ ਦੀ ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਲ ਦਾ ਕੰਮ ਇਉਂ ਸੀ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰ ਇਕ ਕਮੀਜ਼ ਨਾ ਲੱਭੇ। ਇਕ ਚੂਹੇ ਨੇ ਖੁੱਡ ਬਣਾ ਲਈ ਸੀ। ਹਰਿੰਦਰ ਨੇ ਕਿਤੇ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਬੇਧਿਆਨੇ ਉਹ ਨਵੀਂ ਕਮੀਜ਼ ਚੂਹੇ ਦੀ ਖੁੱਡ ਵਿਚ ਤੁੰਨ ਦਿੱਤੀ। ਇਕ ਗੁਆਚੀ ਛੁਰੀ ਵੀ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੇ ਬਿਸਤਰੇ ਦੀਆਂ ਤੈਹਾਂ ‘ਚੋਂ ਲੱਭੀ। ਸਾਰਾ ਧਿਆਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੇ ਸੰਵਾਦ ‘ਚ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੀ ਇਹ ਧਿਆਨ ਨਾ ਆਉਂਦਾ ਕਿ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦਾ ਸਾਰੇ ਕੋਨੇ ਸੰਵਾਰ ਲਏ ਜਾਣ। ਇਕ ਵਾਰ ਸਾਡਾ ਇਕ ਮਿੱਤਰ ਵਿਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਆਇਆ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸਦੀ ਮਿੱਤਰ ਵੀ ਨਾਲ ਆਏਗੀ। ਅਸੀਂ ਸੋਚਿਆ ਭੂਤਵਾੜੇ ਵਿਚ ਇਕ ਔਰਤ ਨੇ ਆਉਣਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸਫਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਅਸੀਂ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦੇ ਹਰ ਕੋਨੇ ਨੂੰ ਲਿਸ਼ਕਾ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਮਿੱਤਰ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਨਾ ਆਈ। ਭੂਤਵਾੜੇ ਵਿਚ ਇਹੀ ਉਦਾਸ ਦਿਨ ਸੀ। ਭੂਤਵਾੜੇ ਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪਰ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਮਾਰਗ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਭੂਤਵਾੜੇ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਭੂਤਵਾੜਾ, ਭੂਤਵਾੜਾ ਹੀ ਸੀ। ਇਕ ਸੰਕਲਪ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਅਗੇਰੇ ਵਧਣ ਲਈ ਅੱਜ ਵੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਸੰਕਲਪ ਕਿਸੇ ਯਤਨ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆ ਕਰਦਾ, ਇਹ ਇਕ ਸਹਿਜ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ।
ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ