ਮਿਲ ਜਾਵੇਂਗਾ ਤਾਂ ਬਚ ਜਾਂਵਾਂਗੀ-ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
ਮਿਲ ਜਾਵੇਂਗਾ ਤਾਂ ਬਚ ਜਾਂਵਾਂਗੀ
ਤੈਨੂੰ ਚੰਨ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ
ਅੱਧਿਆਂ ਫੁੱਲਾਂ ਨੇ ਕਿਰ ਮਰ ਜਾਣਾ
ਅੱਧਿਆਂ ਨੇ ਮੁਰਝਾ ਕੇ

ਕਦੇ ਆਵੇ ਜੇ ਚਿੱਠੀ ਤੇਰੀ
ਸਾਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲਾਵਾਂ
ਤੂੰ ਤਾਂ ਅੜ੍ਹਿਆ ਛੱਡ ਗਿਆ ਸਾਨੂੰ
ਤੇਰਾ ਛੱਡਦਾ ਨਾ ਪਰਛਾਵਾਂ
ਸਿਖ਼ਰ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਬੈਠ ਉਡੀਕਣ
ਵਟਣੇ ਵਾਲੀ ਰੁੱਤੇ
ਕਿਵੇਂ ਸਰੀਂਹ ਦੇ ਪੱਤੇ ਬੰਨਾਂ
ਸੁੰਨ੍ਹਿਆਂ ਬੂਹਿਆਂ ਉੱਤੇ
ਗਲੀਆਂ ਕਰਨ ਚੇਤੇ ਪੁੱਤਾਂ ਨੂੰ
ਓਦਰੀਆਂ ਫਿਰਨ ਹਵਾਵਾਂ
ਦੱਸ ਕਿਹੜੇ ਚੰਨ ਦਾ ਟੁਕੜਾ
ਸਾਹਵਾਂ ਤੇ ਲਟਕਾਵਾਂ
ਛੱਡ ਟੁਰ ਗਿਆ ਪਹਿਲ ਵਰੇਸ ਪਲ
ਤਲੀਆਂ ਉੱਤੇ ਮਹਿੰਦੀ
ਤੂੰ ਕਿਹੜਾ ਰੁਕ ਜਾਣਾ ਸੀ
ਜੇ ਹਿੱਕ ਖੋਲ ਮੈਂ ਲੈਂਦੀ
ਤੈਨੂੰ ਚਾਅ ਬਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ
ਘਰ ਕਲੀਆਂ ਮੁਰਝਾਈਆਂ
ਨਾ ਓਦਣ ਦਾ ਛੱਤ ਤੇ ਚੰਨ ਚੜ੍ਹਿਆ
ਨਾ ਵੰਗਾਂ ਮੁਸਕਾਈਆਂ
ਇਸੇ ਰਾਤ ਨੇ ਫੁੱਲ ਬਣਨਾ ਸੀ
ਏਸੇ ਨੇ ਚੰਦ ਤਾਰੇ
ਏਸੇ ਪਹਿਰ ਚ ਧੁੱਪ ਉੱਗਣੀ ਸੀ
ਅੰਬਰ ਦੇ ਚੁਬਾਰੇ
ਅੰਗਾਂ 'ਚੋਂ ਅੰਗਿੜਾਈਆਂ ਝੜ੍ਹੀਆਂ
ਬੂਹਿਆਂ ਤੋਂ ਅੰਬ ਪੱਤੇ
ਪਲਕਾਂ ਉੱਤੋਂ ਕਿਰਦੇ ਹੰਝੂ
ਦੱਸ ਕਿੱਥੇ ਕੋਈ ਰੱਖੇ

ਰੰਗ-ਬਰੰਗੇ ਫੁੱਲ-1 - ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ

ਮੈਂ ਉਦੋਂ ਸੈਂਟਰਲ ਜੇਲ੍ਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਪ-ਗੋਸ਼ਟ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਸਾਂ। ਕੋਈ ਜਣਾ ਇੱਕ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਖੱਡੀ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਕੇ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ‘ਜੀਤੇ ਨਿਹੰਗ’ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਆਉਂਦਿਆਂ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਪਛਾਣ ਲਿਆ। ਉਹ ਸਾਡੇ ਪਿਛਲੇ ਪਿੰਡ ਭਡਾਣੇ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਸਕਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਲੱਗਦੀ ਮੇਰੀ ਭੂਆ ਤੇਜੋ ਦਾ ਦੂਜੇ ਨੰਬਰ ਦਾ ਛੜਾ-ਛੜਾਂਗ ਮੁੰਡਾ ਸੀ। ਭੂਆ ਤੇਜੋ ਸੁਰ ਸਿੰਘ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਿਆਹੀ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਸਾਡਾ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਨੇੜਲਾ ਮਿਲਵਰਤਣ ਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਘਰ ਚੰਗਾ ਆਉਣ-ਜਾਣ ਸੀ। ਵਾਹੀ ਦੇ ਕੰਮ-ਧੰਦੇ ਵਿਚੋਂ ਮਨ ਉਚਾਟ ਹੋ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਜੀਤੇ ਨੇ ਬਾਬੇ ਬਿਧੀ ਚੰਦੀਆਂ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕ ਕੇ ਨਿਹੰਗੀ-ਬਾਣਾ ਸਜਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਗੂੜ੍ਹਾ ਲੰਮਾਂ ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਚੋਲਾ, ਸਿਰ ‘ਤੇ ਓਸੇ ਰੰਗ ਦੀ ਚੱਕਰ ਲਾ ਕੇ ਸਜਾਈ ਦਸਤਾਰ ਤੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲੰਮਾਂ ਬਰਛਾ ਫੜ੍ਹੀ ਉਸਦਾ ਜਦੋਂ ਜੀ ਕਰਦਾ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆ ਵੜਦਾ। ਸੁੱਖੇ ਨਾਲ ਰੱਜਿਆ ਹੱਸੀ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਏਧਰ-ਓਧਰ ਦੀਆਂ ਮਾਰਦਿਆਂ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਬੈਠਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਨਿਹੰਗ ਬਣ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਮੇਰੇ ਪਿਓ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਦਿੱਤਾ, “ਮਾਮਾ, ਮੈਂ ਸੋਚਿਐ ਐਵੇਂ ਵਾਹੀ ਵਿੱਚ ਫਾਟਾਂ ਭੰਨਾਉਣ ਦਾ ਕੀ ਫ਼ਾਇਦਾ! ਮੇਰੇ ਕਿਹੜੇ ਛਿੰਦੂ ਹੁਰੀਂ ਰੋਂਦੇ ਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਮਰਨ-ਮਿੱਟੀ ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਾਂ! ਮਰਜੀ ਨਾਲ ਸੌਵਾਂਗੇ, ਮਰਜੀ ਨਾਲ ਉਠਾਂਗੇ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਅਗਲੇ ਆਪ ਬਿਸਤਰਿਆਂ ‘ਚ ਨਿੱਘੇ ਹੋਏ ਪਏ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ ਤੇ ਪਏ ਪਏ ‘ਵਾਜਾਂ ਮਾਰੀ ਜਾਣੀਆਂ, ‘ਉੱਠ ਜੀਤਿਆ! ਹਲਾਂ ਨੂੰ ਕੁਵੇਲਾ ਹੋਈ ਜਾਂਦੈ।”
ਅਸੀਂ ਵੀ ਉਸਦੀਆਂ ਝੱਲ-ਵਲੱਲੀਆਂ ਸੁਣ ਸੁਣ ਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਹ ਰੌੜ ਵਿੱਚ ਸਾਈਕਲ ਚਲਾਉਂਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਈਕਲ ਲੈ ਕੇ ਭੱਜ ਗਿਆ। ਸਾਈਕਲ ਵਾਲੇ ਜੀਤੇ ਦੇ ਘਰਦਿਆਂ ਕੋਲ ਉਸਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਲੈ ਕੇ ਗਏ। ਘਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਉਹ ਕੀ ਦੇਹ-ਦਵਾਲ ਸੀ! ਮਹੀਨੇ-ਦਸੀਂ ਦਿਨੀਂ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਘਰ ਵੜਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਜੀਤੇ ਤੇ ਸਾਈਕਲ ਬਾਰੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਦੱਸਦੇ! ਸਾਈਕਲ ਵਾਲੇ ਮੇਰੇ ਪਿਓ ਕੋਲ ਵੀ ਉਸਦਾ ਉਲਾਹਮਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆਏ। ਆਖ਼ਰ ਉਹ ਜੀਤੇ ਦਾ ਮਾਮਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ! ਪਰ ਮਾਮੇ ਨੂੰ ਜੀਤੇ ਦੀ ਕੀ ਖ਼ਬਰ ਸੀ! ਫਿਰ ਵੀ ਉਸਨੇ ਸਾਈਕਲ ਮੁੜਵਾ ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਹੋਰ ਉਡੀਕ ਲੈਣ ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਕੋਲ ਨਾ ਜਾਣ।
ਆਖ਼ਰ ਦਸੀਂ-ਪੰਦਰੀਂ ਦਿਨੀ ਜੀਤਾ ਆਪ ਹੀ ਸਾਈਕਲ ਲੈ ਕੇ ਅਗਲਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਵੜਿਆ। ਸਾਈਕਲ ਫੜਾ ਕੇ ਹੱਸਦਾ ਹੋਇਆ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਪਿਉ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਉਏ ਜੀਤਿਆ! ਕੰਜਰਾ, ਮੁੰਡਿਆਂ ਦਾ ਸਾਈਕਲ ਲੈ ਕੇ ਕਿੱਥੇ ਉਡੰਤਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੈਂ। ਪਿੱਛੋਂ ਅਸੀਂ ਵਖ਼ਤ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹੇ ਰਹੇ।”
“ਓ ਮਾਮਾ, ਗੱਲ ਤਾਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੁੰਡੇ ਰੌੜ ‘ਚ ਸ਼ੈਕਲ ਚਲਾਉਣ ਡਹੇ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਖਿਆ, “ਲਿਆਓ ਉਏ ਮੁੰਡਿਓ, ਵੇਖੀਏ ਤ੍ਹਾਡਾ ਸ਼ੈਕਲ ਭਲਾ ਹੌਲਾ ਚੱਲਦੈ ਕਿ ਭਾਰਾ। ਸ਼ੈਕਲ ਚਲਾ ਕੇ ਵੇਖਿਆ, ਵਾਹਵਾ ਹੌਲਾ ਚੱਲਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ, ਚੱਲ ਮਨਾਂ; ਵਰਨਾਲਿਓਂ ਭੂਆ ਨੂੰ ਈ ਮਿਲ ਆਈਏ, ‘ਵਾ ਵੀ ਪਿੱਛੋਂ ਦੀ ਆ।”
ਜੀਤਾ ਚਿੱਟੇ ਚਿੱਟੇ ਦੰਦ ਕੱਢੀ ਢਿੱਡ ਹਿਲਾ ਕੇ ਹੱਸੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਜੀਤੇ ਨੂੰ ਖੱਡੀ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਬਿਠਾ ਕੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਨਿਹੰਗ ਸਿਹਾਂ! ਐਤਕੀਂ ਲੱਗਦੈ ਸਾਈਕਲ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਵਗਣ ਵਾਲੀ ‘ਵਾ ਅੰਬਰਸਰ ਵੱਲ ਦੀ ਸੀ। ਤੂੰ ਸੋਚਿਆ, ਚੱਲ ਮਨਾਂ; ਜੇਲ੍ਹ ਵਾਲੇ ਫੁੱਫੜਾਂ ਨੂੰ ਈ ਮਿਲ ਆਈਏ!”
ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ‘ਇਹੋ-ਜਿਹੇ’ ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਹੀ ਅੰਦਰ ਆਇਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਬੜਾ ਦੁੱਖ ਤੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ‘ਕਤਲ-ਕੇਸ’ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਿਆ ਸੀ।
“ਕੀਹਦਾ ਕਤਲ ਹੋ ਗਿਆ ਤੈਥੋਂ?”
“ਕਤਲ ਕੀਹਦਾ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਕਤਲ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕੀਤਾ ਕਰਾਇਆ ਈ ਮਿਲ ਗਿਆ ਭਰਾਵਾ!”
ਉਹ ਆਮ ਵਾਂਗ ਹੱਸਿਆ ਤੇ ਦੱਸਣ ਲੱਗਾ, “ਮੈਂ ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਪਿੰਡੋਂ ਬਾਹਰਵਾਰ ਬਾਬੇ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਦੀ ਸਮਾਧ ਵਾਲੇ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਰਹਿੰਦਾ ਸਾਂ। ਓਥੇ ਕੋਈ ਭਾਈ ਤਾਂ ਹੁੰਦਾ ਨਹੀਂ। ਸਵੇਰੇ ਉੱਠ ਕੇ ਮੈਂ ਸਾਫ਼ ਸਫ਼ਾਈ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਸਾਂ। ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਕਿਤੇ ਦੋਂ-ਚਹੁੰ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਐਵੇਂ ਬਾਹਰ-ਅੰਦਰ ਫਿਰਨ-ਤੁਰਨ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਕਿਹੜੀ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਹਾਜ਼ਰੀ ਲਵਾਉਣੀ ਸੀ ਪਈ ਦੱਸ ਕੇ ਜਾਂਦਾ। ਮਗਰੋਂ ਈ ਇੱਕ ਬੁੱਢਾ ਜਿਹਾ ਨਿਹੰਗ ਸਮਾਧਾਂ ਨੇੜੇ ਮਰਿਆ ਲੱਭਾ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸੇ ਮਾਰਿਆ ਸੀ ਕਿ ਆਪੇ ਮਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਓਥੇ ਹੈ ਨਹੀਂ ਸਾਂ। ਸਾਰੇ ਆਖਣ ਸਮਾਧੀਂ ਤਾਂ ਜੀਤਾ ਹੀ ਹੁੰਦੈ। ਉਹੋ ਹੀ ਮਾਰ ਕੇ ਕਿਤੇ ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ ਹੋ ਗਿਐ ਹੁਣ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਕਤਲ ਮੇਰੇ ‘ਤੇ ਪਾ ‘ਤਾ। ਮੇਰੀ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਨ੍ਹੀਂ ਸੁਣੀ। ਐਥੇ ਹੁਣ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ ਤੋੜਦੇ ਆਂ। ਤੇਰਾ ਆਏ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਮੌਕਾ ਲੱਗਾ ਵੇਖ ਕੇ ਤੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆ ਗਿਆਂ।”
ਮੈਂ ਹੋਰ ਵੀ ਖ਼ੁਰਚ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਉਸਦੇ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਕਰਨ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸਾਂ। ਲੱਗਾ; ਜੀਤਾ ਤਾਂ ਨਾਹੱਕ ਹੀ ਕਤਲ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਿਆ। ਪੁੱਛਿਆ, “ਤੈਨੂੰ ਛੁਡਾਉਣ ਲਈ ਬਾਬੇ ਬਿਧੀ ਚੰਦੀਆਂ ਨੇ ਨਹੀਂ ਕੁੱਝ ਕੀਤਾ? ਮਗਰੋਂ ਕੋਈ ਪੈਰਵੀ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ!”
“ਪੈਰਵੀ ਮੇਰੀ ਕੀਹਨੇ ਕਰਨੀ ਸੀ! ਭਰਾ ਆਂਹਦੇ ਹੋਣਗੇ ਚੱਲ ਫ਼ਾਹੇ ਲੱਗੂ ਤਾਂ ਹਿੱਸੇ ਆਉਂਦੇ ਦੋ ਕਿਲੇ ਸਾਂਭਣ ਵਾਲੇ ਬਣਾਂਗੇ। ਨਾਲੇ ਉਹ ਸੋਚਦੇ ਹੋਣਗੇ ਆਪੇ ਬਾਬੇ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਕਰਨਗੇ। ਬਾਬਿਆਂ ਨੂੰ ਊਂ ਮੇਰੇ ‘ਤੇ ਹੀ ਸ਼ੱਕ ਐ।”
ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੋਰ ਵੀ ਦੁੱਖ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਨੇ ਅਜੇ ਤੱਕ ਵਕੀਲ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਬੰਦੋਬਸਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਾ, ਜੀਤਾ ਵਿਚਾਰਾ ਤਾਂ ਭੰਗ ਦੇ ਭਾੜੇ ਫਾਹੇ ਲੱਗ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ!
ਉਸ ਦਿਨ ਮੈਂ ਮਨ-ਚਿੱਤ ਬਿਰਤੀ ਨੂੰ ਇਕਾਗਰ ਕਰ ਕੇ ਵੱਖਰੇ ਹੋ ਕੇ ਬਾਬਾ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਦਲ ਦੇ ਮੁਖੀ ਬਾਬਾ ਦਇਆ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਂ ਜੀਤੇ ਵੱਲੋਂ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ। ਲਿਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੈਂ ਜੀਤੇ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੇਕਸੂਰ ਫਸਿਆ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਆਪਣੇ ਲੇਖਕੀ-ਹੁਨਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਮੈਂ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਜੀਤੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਤੇ ਤਰਸ ਦੇ ਭਾਵ ਪੈਦਾ ਕਰਨੇ ਸਨ। ਮੌਤ ਦੇ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਏ ਜੀਤੇ ਦੀ ਤੜਪਦੀ-ਫੜਫੜਾਉਂਦੀ ਆਤਮਾ ਬਣ ਕੇ ਉਸਦੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਤਰਲਾ ਪਾਉਣਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਮੇਰੀ ਲਿਖਣ-ਕਲਾ ਦਾ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸੀ।
ਚਿੱਠੀ ਦੇ ਪੂਰੇ ਵੇਰਵੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਏਨੇ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਕਿੱਥੇ ਯਾਦ ਰਹਿਣੇ ਸਨ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਏਨਾ ਚੇਤਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ‘ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੂੰ ਸੱਚੇ ਗੁਰਸਿੱਖ ਤੇ ਬ੍ਰਹਮ-ਗਿਆਨੀ ਵਜੋਂ ਵਡਿਆਇਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ‘ਕਲਯੁਗ’ ਵਿੱਚ ਦੀਨ-ਦੁਖੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਆਪਣਾ ਆਪਾ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ!’
‘ਤੁਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨ ਦੀਆਂ ਬੁੱਝਣ ਵਾਲੇ ਤੇ ਅਣਬੋਲਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਿਰਥਾ ਜਾਨਣ ਵਾਲੇ ਹੋ। ਸਭ ਦੇ ਦੁੱਖ ਹਰਦੇ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਦਰ ‘ਤੇ ਆਇਆਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ਰਿਆਦਾਂ ਸੁਣਦੇ ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਮੇਰੀ ਫ਼ਰਿਆਦ ਤੇ ਮੇਰੀ ਕੁਰਲਾਹਟ ਭਲਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਨਾ ਸੁਣੀ ਹੋਵੇਗੀ! ਜ਼ਰੂਰ ਮੇਰੇ ਮਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋਵੋਗੇ ਤੇ ਮੇਰੇ ਬੇਕਸੂਰ ਹੋਣ ਦਾ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਛੱਡ ਕੇ ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕ ਕੇ ਤੁਹਾਡਾ ਸੇਵਕ ਬਣਿਆਂ ਸਾਂ। ਸੇਵਕ ਵੀ ਬਣਿਆਂ ਸਾਂ ਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਆਪਣਾ ਪੁੱਤਰ ਵੀ। ਮੇਰੇ ਵਾਸਤੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਹੋ, ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਹੋ, ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਰੱਬ ਹੋ! ਤੁਹਾਡੇ ਦਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਿੰਘ ਤੁਹਾਡੇ ਹੀ ਪੁੱਤਰ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਪੁੱਤ ਦੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਫਸੇ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਕਿਹੜਾ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਉਸਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗਾ! ਆਪਣੇ ਸਿੱਖ ਦੀ ਫਰਿਆਦ ਭਲਾ ਮੇਰਾ ਗੁਰੂ ਕਿਵੇਂ ਨਹੀਂ ਸੁਣੇਂਗਾ! ਤੁਹਾਡੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਬੈਠਾ ਮੇਰਾ ਰੱਬ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਮਿਹਰ ਭਰਿਆ ਹੱਥ ਭਲਾ ਕਿਵੇਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖੇਗਾ! ਮੈਂ ਤਾਂ ਹਾਂ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ‘ਛੀਨਾ’ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ। ਬਾਬਾ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਲਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਛੀਨਾ, ਗੁਰੂ ਕਾ ਸੀਨਾ।’ ਹੁਣ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸੀਨੇ ਨਾਲ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਸੀਨੇ ਨਾਲੋਂ ਲਾਹ ਕੇ ਦੂਰ ਸੁੱਟ ਸਕਦੇ ਹੋ! ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਹੋ ਜਿਸਨੇ ਬਵੰਜਾ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਬੰਦ-ਖ਼ਲਾਸੀ ਕਰਵਾਈ ਸੀ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਬੰਦੀ-ਛੋੜ ਬਣ ਕੇ ਮੇਰੀ ਬੰਦ-ਖ਼ਲਾਸੀ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਓਗੇ?’
ਕੁਝ ਇਸਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਲਦੇ-ਮਿਲਦੇ ਭਾਵਾਂ ਵਾਲੀ ਚਿੱਠੀ ਜੀਤੇ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖ ਕੇ ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਹੋਣ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਪਾਇਆ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਅੰਦਰ ਘੋਲ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘੁਲੇ ਹੋਏ ਦਿਲ ਨੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦਾ ਦਿਲ ਪਿਘਲਾਉਣਾ ਸੀ! ਮੇਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਸੇਕ ਰੰਗ ਲਿਆਇਆ। ਅਗਲੀ ਪੇਸ਼ੀ ‘ਤੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਆਪਣੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਨਾਲ ਵਕੀਲ ਸਮੇਤ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ। ਪਿੱਛੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ; ਜੀਤੇ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਕਿਸੇ ਸਿੰਘ ਕੋਲੋਂ ਸੁਣ ਕੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਮੁਸਕਰਾਏ ਸਨ ਤੇ ਫਿਰ ਹੱਸ ਕੇ ਆਖਿਆ ਸੀ, “ਕਰੀਏ ਭਾਈ ਕੁੱਝ ਆਪਣੇ ਜੀਤ ਸੁੰਹ ਦਾ ਹੁਣ ਤਾਂ। ਕਰਨਾ ਹੀ ਪੈਣੈਂ!”
ਜੀਤਾ ਅਗਲੀ-ਅਗਲੇਰੀ ਪੇਸ਼ੀ ‘ਤੇ ਹੀ ਛੁੱਟ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਬੰਦੇ ਨੁੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤੇ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਡਿਗਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਬੋਚ ਲਿਆ ਸੀ।
ਲਿਖਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਨਾਵਲ, ਕਵਿਤਾ, ਕਹਾਣੀ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਦਾ ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ ਬਦਲਦਾ ਸਗੋਂ ‘ਚਿੱਠੀ’ ਰਾਹੀਂ ਵੀ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਨੂੰ ‘ਬਦਲ’ ਹੀ ਕਿਉਂ, ਜੀਵਨ ਨੂੰ ‘ਬਚਾ’ ਵੀ ਸਕਦਾ ਹੈ!

ਰਾਇਲ-ਐਨ-ਫ਼ੀਲਡ ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ ‘ਗੜ! ਗੜ’ ਕਰਦਾ, ਧੂੜ ਉਡਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਸਕੂਲ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ। ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਓਧਰ ਮੁੜੀਆਂ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਨੇ ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ ਨੂੰ ਸਟੈਂਡ ‘ਤੇ ਖੜਾ ਕੀਤਾ, ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਬੱਧਾ ਰੁਮਾਲ ਲਾਹਿਆ ਤੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਤੋਂ ਘੱਟਾ ਝਾੜਦਾ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵਧਿਆ। ਮੇਰਾ ਬੀ ਐੱਡ ਦਾ ਜਮਾਤੀ ਅਜੀਤ ਸੀ। ਗੋਰਾ-ਨਿਛੋਹ ਰੰਗ; ਕੱਟ-ਕੱਟ ਧਰੇ ਨੈਣ-ਨਕਸ਼; ਸੁਡੌਲ ਜਿਸਮ। ਫੱਬ ਫੱਬ ਪੈਂਦੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਗੋਰੇ ਰੰਗ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੂੜ੍ਹਾ ਕਰਦੀ ਗਾਜਰ-ਰੰਗੀ ਪਟਿਆਲਾ-ਸ਼ਾਹੀ ਪੱਗ। ਚਿਹਰਾ ਜਿੰਨਾ ਮੁਲਾਇਮ ਤੇ ਕੂਲਾ ਆਵਾਜ਼ ਓਨੀ ਹੀ ਖੁਰਦਰੀ ਤੇ ਜਟਕੀ! ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੇ ਸ਼ੌਕੀਨ ਅਜੀਤ ਨੂੰ ਬੀ ਐੱਡ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਾਸਟਰਾਂ ਦਾ ‘ਮੁਰਲੀ ਮਹਿਕਮਾਂ’ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਮੇਚੇ ਦਾ ਨਾ ਲੱਗਾ। ਉਹ ਕੋਆਪ੍ਰੇਟਿਵ ਸੋਸਾਇਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਇਸ ਮਹਿਕਮੇ ਵਿੱਚ ਰੋਜ਼ ਬੋਤਲ-ਮੁਰਗਾ ਚੱਲਣ ਦੀਆਂ ਬੜੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਸਨ। ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਉਸਦੀ ਬਦਲੀ ਮੇਰੇ ਹੀ ਬਲਾਕ ਵਿੱਚ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਜੱਟਾਂ ਤੋਂ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦਾ ਬਕਾਇਆ ਉਗਰਾਹੁਣ ਆਇਆ ਉਹ ਕਈ ਵਾਰ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲਣ ਆ ਜਾਂਦਾ। ਹਰ ਸਮੇਂ ਉਸ ਨਾਲ ਮਹਿਕਮੇ ਦੇ ਦੋ-ਚਾਰ ਜਣੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦੇ। ਹੁੰਦਾ ਵੀ ਜੀਪ ‘ਤੇ। ਅੱਜ ਹੈ ਵੀ ਇਕੱਲਾ ਤੇ ਆਇਆ ਵੀ ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ ‘ਤੇ ਸੀ।
ਉਸਦੀ ਆਮਦ ਦਾ ਰਹੱਸ ਉਦੋਂ ਹੀ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਜਦੋਂ ਚਾਹ-ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਉਠਾ ਕੇ ਇੱਕ ਨੁੱਕਰ ਵਿੱਚ ਲੈ ਗਿਆ।
“ਭਾ ਜੀ, ਤੁਹਾਡੇ ਗੋਚਰਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ ਆਣ ਪਿਐ। ਹੱਥ ਜੋੜਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ; ਨਾਂਹ ਨਾ ਕਰਿਓ। ਤੁਹਾਡੇ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਇਹ ਕੰਮ ਕਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਏਸੇ ਲਈ ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ ਲੈ ਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਵੱਲ ਭੱਜਾ ਆਇਆਂ।”
ਹੈਰਾਨ ਸਾਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਗੋਚਰਾ ਉਸਨੂੰ ਕਿਹੜਾ ਕੰਮ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ! ਕੰਮ ਤਾਂ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਸਗੋਂ ਉਹ ਮੇਰੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਜੇ ਪਰਸੋਂ ਹੀ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚਲਾ ਮੇਰਾ ਗੁਆਂਢੀ ਸਾਧਾ ਸਿੰਘ ਅਕਾਲੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਇਆ ਸੀ ਤੇ ਨਾਲ ਜਾ ਕੇ ਅਜੀਤ ਕੋਲ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਸੋਸਾਇਟੀ ਤੋਂ ਲਏ ਕਰਜ਼ੇ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਿਸ਼ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਸਿਰ ਖਲੋਤੀਆਂ ਸਨ। ਸੋਸਾਇਟੀ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਜੀਪ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਦਿਨ ਤਾਂ ਉਹ ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਆਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਅਜੀਤ ਸੁਨੇਹਾ ਛੱਡ ਆਇਆ ਸੀ, “ਜੇ ਹਫ਼ਤੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਬਕਾਇਆ ਜਮ੍ਹਾਂ ਨਾ ਕਰਾਇਆ ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਲਿਆ ਕੇ ਤੇ ਮੁਸ਼ਕਾਂ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਊਂ।”
ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕੰਮ ਸੀ। ਮੈਂ ਓਸੇ ਵੇਲੇ ਸਾਧਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਜਾ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਸਕਦਾ। ਇੱਕ ਚਿੱਟ ‘ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਬੇਝਿਜਕ ਜਾ ਕੇ ਅਜੀਤ ਨੂੰ ਮਿਲ ਲਵੇ ਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਂ ਵਾਲੀ ਚਿੱਟ ਉਸਨੂੰ ਫੜਾ ਕੇ ਆਖੇ ਕਿ ‘ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਮੇਰਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਹੈ!”
ਸਾਧਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਕੀਤਾ। ਅਜੀਤ ਉਸਨੂੰ ਜੱਫੀ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ, “ਜਥੇਦਾਰ ਜੀ! ਜਿਹੋ ਜਿਹੇ ਤੁਸੀਂ ਸੰਧੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਉਹੋ ਜਿਹੇ ਮੇਰੇ। ਬਕਾਏ ਸ਼ਕਾਏ ਦੀ ਗੱਲ ਛੱਡੋ, ਜਦੋਂ ਹੋਏ ਦੇ ਛੱਡਿਓ। ਹੁਣ ਚਾਹ-ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਦੱਸੋ।” ਤੇ ਉਸਨੇ ਸਾਧਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰੋਕਦਿਆਂ ਰੋਕਦਿਆਂ ਵੀ ਚਾਹ-ਬਰਫ਼ੀ ਦਾ ਆਰਡਰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ।
ਅੱਜ ਅਜੀਤ ਦਾ ਤਰਲਾ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਂ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ‘ਅਰਦਾਸ’ ਕਰਨ ਵਰਗਾ ਕੁੱਝ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਕਾਸ਼! ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋਵਾਂ!
ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਕੰਮ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਂ ਖਿੜਖਿੜਾ ਕੇ ਹੱਸਣ ਲੱਗਾ। ਉਹ ਵੀ ਮਾਸੂਮ ਜਿਹਾ ਮੂੰਹ ਬਣਾ ਕੇ ਮੇਰੇ ਹਾਸੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ।
ਉਹ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸਵੇਰੇ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਭਿੱਖੀਵਿੰਡ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਅਧਿਆਪਕ-ਅਧਿਆਪਕਾਵਾਂ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਹੁੰਦੇ। ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸੋਹਣੀ-ਸੁਨੱਖੀ ਅਧਿਆਪਕਾ ਹੋਰਨਾਂ ਤੋਂ ਅੱਖਾਂ ਚੁਰਾ ਕੇ ਅਜੀਤ ਵੱਲ ਵੇਖਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਅਜੀਤ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਤਾਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਥੋੜ੍ਹੇ ਕੁ ‘ਯਤਨ’ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਉਸਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ। ਨੇ ਜਾਣੀਏਂ! ਐਵੇਂ ਉਸਨੂੰ ਬੁਲਾ ਬੈਠੇ ਤੇ ਅਗਲੀ ਝੰਡ ਕਰ ਕੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਫੜਾ ਦੇਵੇ! ਪਰ ਅੱਜ ਤਾਂ ਉਹ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਉਸ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾਈ ਤੇ ਸ਼ਰਮਾਈ ਸੀ।
ਅਜੀਤ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਕੇ ਦਿਆਂ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਕੁੜੀ ਉਸ ਵੱਲ ਖਿੱਚੀ ਚਲੀ ਆਵੇ। ਉਹ ਤਾਂ ਦਿਨੇ ਰਾਤ ਉਸਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਲੱਗੀ ਸੀ! ਜੇ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਤਾਂ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ! ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਸਾਰੀ ਡੋਰ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਸੀ।’
ਹੱਸਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਲਿਖਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੱਗ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਜੇ ਮੈਂ ਲੇਖਕ ਵੀ ਸਾਂ ਤਾਂ ‘ਪ੍ਰੇਮ ਕਹਾਣੀਆਂ’ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਲੇਖਕ ਨਹੀਂ ਸਾਂ। ਸਗੋਂ ਸਾਧਾ ਸਿੰਘ ਅਕਾਲੀ ਜਿਹੇ ਗ਼ਰੀਬ ਜੱਟ-ਕਿਰਸਾਣਾਂ ਦਾ ਲੇਖਕ ਸਾਂ! ਉਸ ਜਿਹੇ ਸੋਹਣੇ ਮੁੰਡੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਜੇ ਉਹ ਅੱਜ ਮੁਸਕਰਾ ਪਈ ਹੈ ਤਾਂ ਕੱਲ੍ਹ-ਪਰਸੋਂ ਆਪੇ ਬੋਲ ਵੀ ਪਵੇਗੀ। ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪੈਣਾ। ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਵੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਆਖਾਂ “ਯਾਰ! ਜੈਨੂਅਨ ਲੇਖਕ ਦਾ ਕੋਈ ਪੱਧਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ! ਮੈਨੂੰ ਤੂੰ ਇਸ਼ਕੀਆ ਚਿੱਠੀਆਂ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਚਾਲੂ ਕਿਸਮ ਦਾ ਲੇਖਕ ਸਮਝ ਰੱਖਿਐ!”
ਪਰ ਅਜੀਤ ਦੀ ਮਿੱਠੀ ਜ਼ਿਦ ਦਾ ਕੀ ਕਰਦਾ!
ਮੈਂ ਉਸਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹਾਰ ਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਲਿਖਣ-ਕਾਲ ਦੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਸਾਥੀ ਅੱਗੇ ਹਾਰ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਆਹ ‘ਤੇ ਆਉਣ ਦਾ ਮਾਣ ਭਰਿਆ ਸੱਦਾ ਦੇ ਕੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਵਿਆਹ ਤੇ ਆਉਣ ਦੀ ‘ਹਾਂ’ ਕਰਵਾ ਲਈ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਵਾਲ ਵੀ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਸਦੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਵੀ ਮੈਂ ਹੀ ਲਿਖਣਾ ਹੈ ਤੇ ਪੜ੍ਹਨਾ ਵੀ ਮੈਂ ਹੀ ਹੈ। ਬੜੀ ਨਾਂਹ-ਨੁੱਕਰ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਉਹ ਆਖੀ ਜਾਵੇ, “ਮੈਨੂੰ ਪਤੈ ਕਿ ਤੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਵਧੀਆ ਸਿਹਰਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕੋਲੋਂ ਲਿਖਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ। ਏਡਾ ਵੱਡਾ ਲੇਖਕ ਹੋ ਕੇ ਤੂੰ ਇੱਕ ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਨਹੀਂ ਲਿਖ ਸਕਦਾ! ਲਓ ਕਰ ਲੌ ਗੱਲ!” ਉਹ ਮੇਰੇ ਤਰਲੇ ਲੈਂਦਿਆਂ ਆਪਣਾ ‘ਹੁਕਮ’ ਛੱਡ ਕੇ ਤੁਰ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਬੜਾ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਿ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਨੇ ਇਹ ਲੋਕ ਲੇਖਕ ਨੂੰ? ਸ਼ਾਇਦ ਇਹਨਾਂ ਲਈ ਲੇਖਕ ਵੀ ਤਰਖਾਣ ਜਾਂ ਘੁਮਿਆਰ ਵਾਂਗ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਚਾਹੇ ਗੁੱਲੀ ਘੜਵਾ ਲੌ, ਚਾਹੇ ਚਰਖ਼ਾ ਬਣਵਾ ਲੌ ਜਾਂ ਘੜਾ ਬਣਵਾ ਲਵੋ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਚਾਟੀ। ਹੁਣ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ‘ਤੇ ਬੜੀ ਖਿਝ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ‘ਟੁੱਚਲ’ ਜਿਹੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਸੁਣਾ ਕੇ ਆਖਣਗੇ, “ਇਸ ‘ਤੇ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖ ਦਿਓ!” ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣਾ ਨਾ ਹੋਇਆ ਜਿਵੇਂ ‘ਖੱਚ’ ਮਾਰਨਾ ਹੋ ਗਿਆ! ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਮਿੱਤਰ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਲਿਖਣਾ ਵੀ ਪਿਆ ਸੀ ਤੇ ਪੜ੍ਹਨਾ ਵੀ। ਉਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਅਧਿਆਪਕ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਸਵਾਲ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਕੀ ਮੈਨੂੰ ਵਿਆਹ ‘ਤੇ ਆਉਣ ਦਾ ਸੱਚਮੁੱਚ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹੈ ਜਾਂ ਸਿਹਰਾ ਲਿਖਵਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਬੁਲਾ ਰਹੇ ਹੋ? ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਹੋਈ ਬੀਤੀ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਿਆਂ ਫੇਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸਿਹਰਾ ਲਿਖਣ ਲਈ ਨਾ ਕਿਹਾ।
ਮੈਂ ਅਜੀਤ ਦੇ ਬਿਆਨ ਕੀਤੇ ਬੱਸ ਵਾਲੇ ਕਿੱਸੇ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ, ਉਸਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਿਠਾ ਕੇ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਚਿੱਠੀ ਉਸਨੂੰ ਲਿਖ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਵਾਰ ਵਾਰ ਮੇਰਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਚਾਅ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਚਲਾ ਗਿਆ।
ਦੋ ਕੁ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ ਫੇਰ ਗੂੰਜਦਾ ਆਵੇ। ਅਜੀਤ ਤੋਂ ਚਾਅ ਸਾਂਭਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਰਿਹਾ।
“ਭਾ ਜੀ ‘ਤੁਹਾਡੀ’ ਚਿੱਠੀ ਦਾ ਜਵਾਬ ਆ ਗਿਐ। ਆਹ ਫੜੋ ਤੇ ਇਹਦਾ ਜਵਾਬ ਵੀ ਲਿਖ ਕੇ ਦਿਓ।”
ਉਸਨੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਫੜਾਇਆ। ਕਾਗਜ਼ ਖੋਲ੍ਹਦਿਆਂ ਮੈਂ ਹੱਸ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਚਿੱਠੀ ‘ਮੇਰੀ’ ਦਾ ਨਹੀਂ ‘ਤੇਰੀ’ ਦਾ ਜਵਾਬ ਆਇਐ।”
ਕੁੜੀ ਅਜੀਤ ਦੇ ਚੰਗੇ ਲੱਗਣ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਮੰਨਦੀ ਸੀ ਪਰ ਗੱਲ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਨ ਤੋਂ ਡਰਦੀ ਸੀ।
ਮੈਂ ਕੁੜੀ ਤੇ ਮੁੰਡੇ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਬੈਠ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸਮਝੀ। ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਨੇੜੇ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਈ-ਜੁਗਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਭੈਅ ਦੇ ਝਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ।
ਫਿਰ ਤਾਂ ਸਿਲਸਿਲਾ ਚੱਲ ਸੋ ਚੱਲ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਕੁੜੀ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਮਿਲਦੀ, ਅਜੀਤ ਦਫ਼ਤਰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਉਣ ਦਾ ਕਰਦਾ। ਆਪਣੇ ਸਹਿਕਰਮੀ ਦਾ ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ ਫੜ੍ਹਦਾ ਤੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੰਦਾ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸਦਾ ਵਾਲ ਵਾਲ ਮੇਰਾ ਰਿਣੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪੌੜੀ ਦਾ ਡੰਡਾ ਡੰਡਾ ਉਤਾਂਹ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦਿਨ ‘ਹੋਟਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ਤੱਕ’ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਪਹਿਲੀ ਮਿਲਣੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੁੜੀ ਨੇ ਜਿਹੜੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਉਸਨੂੰ ਸੁਣਾਉਂਦਿਆਂ ਅਜੀਤ ਹੱਸੀ ਜਾਵੇ। ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਰਲ ਕੇ ਕਿੰਨਾਂ ਚਿਰ ਹੱਸਦੇ ਰਹੇ। ਕੁੜੀ ਨੇ ਆਖਿਆ ਸੀ, “ਚਿੱਠੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀਆਂ ਸੋਹਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਲਿਖਦੇ ਹੁੰਦੇ ਜੇ, ਓਨੀਆਂ ਸੋਹਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ! ਉਸਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਇੱਕ-ਅੱਧੀ ਗੱਲ ਈ ਕਰੋ ਤਾਂ ਸਹੀ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਮਿਲਣ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਨ ਲਈ ਤਰਸੀ ਪਈ ਸਾਂ।”
ਚਿੱਠੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਇਸ ਕਲਪਿਤ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸੁਹਜ ਦੀ ਪੁੱਠ ਦੇ ਕੇ ਬਿਆਨ ਕਰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਮਾਰਦਾ ਤਾਂ ਤੁੱਕਾ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਪਰ ਇਹ ‘ਤੁੱਕਾ’ ਹੀ ਕੁੜੀ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ‘ਤੀਰ’ ਬਣ ਕੇ ਖੁਭ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਜਿਹੜਾ ਖੁਦ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕਦੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਕਰ ਸਕਿਆ ਅੱਜ ਅਜੀਤ ਬਣ ਕੇ ਮੈਦਾਨ ਮਾਰ ਗਿਆ ਸਾਂ!
ਉਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਜੀਤ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵਿਚੋਲੇ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿ ਗਈ। ਚਾਰੇ ਨੈਣ ਗਡਾਵਡ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਮੇਰੇ ਸ਼ਬਦ ਕਿਤੇ ਦੂਰ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ।

ਪਟਿਆਲੇ ਦਾ ਭੂਤਵਾੜਾ - ਸਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ

 

ਜਦੋਂ 1965 ਵਿਚ ਮੈਂ ਐਮ.ਏ. ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਰਨ ਲਈ ਪਟਿਆਲੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਉਥੇ ਭੂਤਵਾੜਾ ਸਥਾਪਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਪਛਾਣ ਵੀ ਕਾਇਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਉਸ ਨਾਲ ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਹਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਹਿਬੂਬ, ਹਰਦਿਲਜੀਤ ਲਾਲੀ, ਨਵਤੋਜ ਭਾਰਤੀ, ਕੁਲਵੰਤ ਗਰੇਵਾਲ ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਜਣੇ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਭੂਤਵਾੜਾ ਪ੍ਰੀਤ ਨਗਰ, ਲੋਅਰ ਮਾਲ, ਪ੍ਰੋ. ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕੋਠੀ, ‘ਅਰਵਿੰਦ’ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਥਿਤ ਸੀ। ਦੋ ਕਮਰਿਆਂ, ਇਕ ਰਸੋਈ, ਬਰਾਂਡੇ ਤੇ ਵੱਡੇ ਵਿਹੜੇ ਵਾਲੀ ਕੋਠੀ। ਇਥੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਕਦੋਂ ਸੌਂਦੇ, ਕਦੋਂ ਜਾਗਦੇ ਸਨ, ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਦੇ ਹੀ ਦੇਖਦੇ, ਰਾਤ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਧੁਨਾਂ ਉਚੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਗਾਇਕੀ ਸੁਣਦੀ। ਆਏ ਗਏ ਦਾ ਦਿਨ ਰਾਤ ਮੇਲਾ ਲੱਗਿਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਕਦੇ ਧਮਾਲ ਪੈਂਦੀ ਤੇ ਕਦੇ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚਾਰਨ ਦਾ, ਸ਼ਾਇਰੀ ਦਾ ਦਰਬਾਰ ਲੱਗਿਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਆਂਢੀਆਂ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਥਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ‘ਭੂਤਵਾੜਾ’ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਭੂਤਵਾੜੇ ‘ਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਇਹ ਨਾਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਭੂਤ’ ਆਖਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਸਾਹਮਣੇ ਪ੍ਰੋ. ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਸਨ, ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਗੁਰੂਦੇਵ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ‘ਮਹਾਭੂਤ’ ਦੀ ਪਦਵੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵਧਦਾ ਗਿਆ। ਸੁਰਜੀਤ ਲਾਲੀ, ਪ੍ਰੇਮ ਪਾਲੀ, ਹਰਭਜਨ ਸੋਹੀ, ਮੇਘ ਰਾਜ, ਜਗਮੀਤ ਸਿੰਘ, ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ, ਜੋਗਿੰਦਰ ਹੀਰ, ਅਮਰਜੀਤ ਸਾਥੀ ਤੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਹੋਰ ਭੂਤ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਚਰਚਾ ਹੋਇਆ। ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਪੜ੍ਹਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਨਵਤੇਜ ਭਾਰਤੀ ਤੇ ਹਰਿੰਦਰ ਮਹਿਬੂਬ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਖਰਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਿ਼ੰਮੇ ਸੀ। ਹੋਰ ਜਿੰਨਾ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਹੁੰਦਾ, ਸਾਂਝੇ ਲੰਗਰ ‘ਚ ਪੈ ਜਾਂਦਾ। ਗੱਲ ਖਰਚ ਜਾਂ ਅਖਰਚ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪੜ੍ਹਨ-ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਤੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਅੱਜ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਬਾਰੇ, ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਹੈ, ਕੋਈ ਵੀ ਉਸ ਬਾਰੇ ਕਦੋਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ, ਕਦੋਂ ਸੋਚਦਾ, ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਣਾ, ਪਰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਹੀ ਕੋਈ ਸਵੀਕਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ ਗਿਆਨ ਦੀ ਬੁਲੰਦੀ ਤੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਸਿਰਜਣਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਾ, ਲਾਲੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਛੋਂਹਦਾ ਤੇ ਫਿਰ ਸਾਰਿਆਂ ‘ਚ ਸੰਵਾਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਭੂਤਵਾੜੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਿਚਰਦੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਉਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਆ ਬੈਠਦੇ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਭੂਤਵਾੜੇ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਮੈਂ ਵਿਲੱਖਣ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁਲਵੰਤ ਗਰੇਵਾਲ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਉਹ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਘਰੋਂ ਪੈਸੇ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਘਿਉ ਖਰੀਦਣ ਆਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਦੇਖਿਆ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦਾ ਲੰਗਰ ਮਸਤਾਨਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਲੰਗਰ ਲਈ ਸਾਮਾਨ ਖਰੀਦਿਆ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਬੜੀ ਦੇਰ ਤਕ ਆਪਣੇ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ (ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਗੀਤ ਪੁਸਤਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਜੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਹੋਏ, ਉਡੀਕ ਹੈ)। ਉਹ ਸੱਚਾ ਸੌਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਨਾਲ ਡੂੰਘੀ ਰਾਤ ਘਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਦਿਨ ਬੜੇ ਦਿਲਚਸਪ ਸਨ। ਨਵਤੇਜ ਭਾਰਤੀ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਇਰੀ ਛਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਗਿਆਨ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਬੁਲੰਦ ਕਰਦਾ। ‘‘ਸੂਰਜ ਕੋਈ ਨਿਚੋੜ ਕੇ ਮੇਰੇ ਸਾਹ ਗਰਮਾਓ।’’ ਹਰਿੰਦਰ ਮਹਿਬੂਬ ਵੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਬੋਲਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿਚ ਰੁਝਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਫਕੀਰੀ ਬੋਲ ਉਚੇ ਹੁੰਦੇ: ਕੰਤ ਦੀ ਥਾਹ ਨਾ ਲੈ ਤੂੰ ਸਖੀਏ ਕੌਣ ਕੰਤ ਹੈ ਮੇਰਾ ਜਲਾਂ ‘ਚੋਂ ਮੇਰਾ ਰੂਪ ਪਛਾਣੇ ਪੱਥਰਾਂ ਉਤੇ ਬਸੇਰਾ। ਕੇਸਾਂ ਨੂੰ ਧਾਹ ਚੜ੍ਹੀ ਜੁਆਨੀ ਜਨਮ ਮੇਘ ਦਾ ਹੋਇਆ, ਪੰਧ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੀਤਾ ਲੰਮਾ, ਦਰ ਵਿਚ ਆਣ ਖਲੋਇਆ। ਮੇਰਿਆਂ ਕੁੱਲ ਰਾਹਾਂ ਦਾ ਭੇਤੀ ਦੀਵਿਆਂ ਦਾ ਵਣਜਾਰਾ, ਰਹਿੰਦੀ ਉਮਰ ਦੀ ਪੂੰਜੀ ਲੈ ਕੇ ਰਾਹੀਂ ਬਲੇ ਪਿਆਰਾ। ਹਰਿੰਦਰ ਮਹਿਬੂਬ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮਾਓ ਜ਼ੇ-ਤੁੰਗ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬੜੇ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਉਮਾਹ ਵਿਚ ਸੀ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮਾਓ ਜ਼ੇ-ਤੁੰਗ ਨੇ ਬੁੱਢੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਯੰਗਸੀ ਦਰਿਆ ਤਰ ਕੇ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਹਰਿੰਦਰ ਮਹਿਬੂਬ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਕੋਈ ਦਰਿਆ ਲੱਭ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ ਕੇ ਪਾਰ ਕਰ ਸਕੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੂੰ ਤਰਨ ਦਾ ਡਾਢਾ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। ਹਰਬੰਸ ਬਰਾੜ, ਨਿਰਦੋਖ ਸਿੰਘ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਵਿੱਥ ਵੀ ਸਥਾਪਤ ਰਖਦੇ ਸਨ ਤੇ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦੀ ਗਿਆਨ-ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਹਰਬੰਸ ਬਰਾੜ ਕੰਜੂਸ ਬਾਹਲਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਬੇਪਰਵਾਹ ਭੂਤਾਂ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਲਣਾ ਚੰਗਾ ਨਾ ਲੱਗਦਾ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਹਰਬੰਸ ਬਰਾੜ ਇਧਰ ਉਧਰ ਸੀ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਚੁਬਾਰੇ ਵਿਚ ਛਾਪਾ ਮਾਰਿਆ ਜਾਏ। ਸਭ ਕੁਝ ਫੋਲਿਆ ਗਿਆ। ਜਮ੍ਹਾਂ ਪਏ ਦੇਸੀ ਘਿਓ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤੈਹਾਂ ‘ਚ ਲੁਕਾਏ ਪੈਸਿਆਂ ਦਾ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਸਾਰਾ ਭੂਤਵਾੜਾ ਸਿ਼ਮਲੇ ਦੀ ਸੈਰ ਕਰੇ। ਜਮ੍ਹਾ ਦੇਸੀ ਘਿਉ ਦਾ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਕੋਨੇ ‘ਚੋਂ ਬੀ ਪੈਨਸਲੀਨ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਵੀ ਨਿਕਲ ਆਈਆਂ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਇਹ ਵੀ ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿਓ। ਇਉਂ ਹੀ ਹੋਇਆ। ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਇਹ ਤਾਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਕ ਕੁੱਤਾ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਛਕਾਇਆ ਗਿਆ। ਉਹ ਕਾਇਮ ਰਿਹਾ। ਸਾਰੇ ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਨੂੰ ਟੁੱਟ ਕੇ ਪੈ ਗਏ। ਹਰਬੰਸ ਬਰਾੜ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਨਕਦ ਪੈਸੇ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਉਹ ਬੰਦਾ ਲਾਇਕ ਸੀ। ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਸਾਰੇ ਭੂਤਾਂ ਨੂੰ ਅਜੇ ਤਕ ਅਫਸੋਸ ਹੈ। ਭੂਤਵਾੜੇ ਵਿਚ ਫਿਕਰ ਸਿਰਫ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਡਾ. ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਉਦੋਂ ਮੁਖੀ ਬਣੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਪਸੰਦ ਆਈ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਿੰਦਰਾ ਕਾਲਜ ਦੇ ਕੈਂਪਸ ਵਿਚ ਬਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਖੁੱਲ੍ਹਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਭੂਤਵਾੜੇ ਦੇ ਬੰਦੇ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਂਦੇ ਤੇ ਆਪਣਾ ਪੜ੍ਹਨ-ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਅੱਗੇ ਪਿੱਛੇ ਕਰ ਲੈਂਦੇ। ਰਾਤ ਬਰਾਤੇ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਜਾਣ ਕਰ ਕੇ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਲੰਗਰ ਮਸਤਾਨਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਲੰਗਰ ਤਾਂ ਉਂਜ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰੀ ਮਸਤਾਨਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਵਾਰ ਲੰਗਰ ਮਸਤਾਨਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮਹਿੰਦਰਾ ਕਾਲਜ ਦੇ ਹੋਸਟਲ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਖਾਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆ ਰਹੇ ਸਾਂ ਤਾਂ ਹੋਸਟਲ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇਕ ਮੰਜੇ ‘ਤੇ ਕਸੂਤੇ ਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦੋ ਬੰਦੇ ਸੁੱਤੇ ਦਿੱਸੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਗਾਇਆ। ਪੁੱਛਣ ‘ਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਉਹ ਹਰਭਜਨ ਸੋਹੀ (ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਨਕਸਲੀ ਨੇਤਾ ਬਣਿਆ) ਤੇ ਮੇਘ ਰਾਜ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੂਤਵਾੜੇ ਟਿਕਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਉਹ ਭੂਤਵਾੜੇ ਵਿਚ ਰਚਮਿਚ ਗਏ। ਕਈ ਦਿਨ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਭੂਤਵਾੜੇ ਵਿਚ ਲੰਗਰ ਪੱਕਿਆਂ। ਹਰਭਜਨ ਗਾ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਇਕ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਹਰਭਜਨ ਨੂੰ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ। ਸੋਚਿਆ ਭੂਤਵਾੜੇ ਵਿਚ ਅੱਜ ਲੰਗਰ ਤਿਆਰ ਹੋਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ 75 ਰੁਪਏ ਕਾਫੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਫੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਮਹਿਫਲ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ, ਇਸ ਲਈ ਮਹਿਫਲ ਲੱਗ ਗਈ ਤੇ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਸਿ਼ਅਰੋ ਸ਼ਾਇਰੀ, ਗਾਇਕੀ ਨੇ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦੀਆਂ ਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਗੂੰਜਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਮਹਿਫਲ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਲੱਗਦੀ, ਕੋਈ ਵਿਚੇ ਹੀ ਸੌਂ ਵੀ ਜਾਂਦਾ। ਬਹੁਤੇ ਜਾਗਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਤੇ ਸਵੇਰੇ ਉਠਦਿਆਂ ਹੀ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਇੱਟਾਂ ਦੂਰ ਸੁੱਟਣ ਦਾ ਭੂਤਾਂ ‘ਚ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਇਉਂ ਦਿਨੇ ਰਾਤ ਜਾਗਣ ਦੀ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹਿੰਦੀ। ਆਂਢੀ ਗੁਆਂਢੀ ਜਾਗਦੇ ਤਾਂ ਉਵੇਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦਾ ਚਰਚਾ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹਿੰਦਾ। ਭੂਤਵਾੜਾ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਮੱਕਾ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ, ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ, ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ, ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇਕੀ, ਹਰਨਾਮ ਤੇ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਲੇਖਕ ਦੇਵ, ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਸਾਰੇ ਹੀ ਪਟਿਆਲੇ ਆਉਂਦੇ ਤੇ ਭੂਤਵਾੜੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਯਾਤਰਾ ਅਧੂਰੀ ਹੁੰਦੀ। ਜਦੋਂ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦਾ ਲੰਗਰ ਮਸਤਾਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਕੋਲ ਢਾਬੇ ਤੇ ਸੁਆਦੀ ਰੋਟੀ ਖੁਆਈ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਬਹੁਤ ਠੰਢਾ ਪਾਣੀ ਦੋ ਮੀਲ ਦੂਰ ਮਹਿੰਦਰਾ ਕਾਲਜ ਕੋਲ ਠੰਢੀ ਖੂਹੀ ‘ਤੇ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਲਈ ਪੈਦਲ ਉਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਲੇਖਕ ਭੂਤਵਾੜੇ ਹੀ ਠਹਿਰਦੇ। ਉਥੇ ਬਿਸਤਰੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਅਖਬਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਿਸਤਰਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ। ਇੱਟਾਂ ਨੂੰ ਸਰਹਾਣਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ। ਜੇ ਕੋਈ ਵੱਧ ਸਤਿਕਾਰ ਵਾਲਾ ਜਾਂ ਸੀਨੀਅਰ ਲੇਖਕ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਵੱਧ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ, “ਲਓ ਤੁਸੀਂ ਗਦੇਲਾ ਵੀ ਲਓ ਤੇ ਆਰਾਮ ਕਰੋ’’ ਤੇ ਇਉਂ ਕਹਿੰਦਾ ਕਹਾਉਂਦਾ ਲੇਖਕ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਤਕ ਸੰਵਾਦ ਕਰਨ ਬਾਅਦ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਸੌਂ ਜਾਂਦਾ। ਸਵੇਰੇ ਜਿੰਨਾ ਕੁ ਨਾਸ਼ਤਾ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ, ਸਾਰਿਆਂ ‘ਚ ਵੰਡ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਸਾਰੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ‘ਚ ਰੁੱਝ ਜਾਂਦੇ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਜਾਂ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਵਕਤ ਵੀ ਵੰਡਣਾ ਪੈਂਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਕਈ ਵਾਰ ਕੰਮ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਜਾਂ ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਕੁਝ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਇਕ ਧੋ ਲੈਂਦਾ, ਇਕ ਪਾ ਲੈਂਦਾ। ਇਉਂ ਕੱਪੜੇ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ। ਇਉਂ ਸਭ ਕੁਝ ਤੁਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸਮਝੌਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਕਿ ਗਿਆਨ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਭੂਤਵਾੜੇ ਨੇ ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਜਾਂ ਸੇਧ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੱਲ ਸੀ ਗਿਆਨ ਵਲ ਵਧਣਾ। ਇਸੇ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪਿਛਲੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਹਰ ਲਹਿਰ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਭੂਤਵਾੜੇ ਵਿਚ ਹਨ। ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਬੰਦੇ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਲੀਨ ਸਨ, ਇਸ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਤਾਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੁੱਛਣ ਦੀ ਕਿਸ ਨੂੰ ਵਿਹਲ ਸੀ ਕਿ ਲੰਗਰ ਲਈ ਕੀ ਮਹਿੰਗਾ ਹੈ ਤੇ ਕੀ ਸਸਤਾ। ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਲਗਾਤਾਰ ਸਬਜ਼ੀ ਆਲੂਆਂ ਦੀ ਹੀ ਬਣਾਈ ਜਾਵੇ, ਸਸਤੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਸਬਜ਼ੀ ਵਾਲੇ ਦਾ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਬਿਲ ਆਇਆ, ਜਿ਼ਆਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹਿੰਗੇ ਆਲੂ ਹੀ ਸਨ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋਂ ਵਿਹਲ ਕਿਸ ਨੂੰ ਸੀ? ਦੁੱਧ ਲਈ ਭਾਂਡਾ ਸਾਫ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਹਲ ਕਿੱਥੇ ਸੀ? ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੁੱਧ ਹਰਿੰਦਰ ਮਹਿਬੂਬ ਲੈਣ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਭਾਂਡਾ ਸਾਫ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਦੁੱਧ ਵਾਲੇ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਦੁੱਧ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹ ਭਾਂਡਾ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦਾ ਨਹੀਂ। ਭੂਤਵਾੜੇ ਨਾਲ ਡਾ. ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਟਿਵਾਣਾ ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਲੇਰ ਵੀ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਡਾ. ਟਿਵਾਣਾ ਕੋਲ ਕਈ ਵਾਰ ਡੇਰੇ ਜਾ ਲੱਗਦੇ। ਗੱਲਾਂ ਵਿਚਾਰਨ ਲਈ, ਲੰਗਰ ਲਈ। ਕਈ ਵਾਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਲੇਰ ਕਹਿੰਦੀ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਫਲਾਣੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਫਿਲਮ ਦੀਆਂ ਟਿਕਟਾਂ ਖਰੀਦ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਤੁਸੀਂ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣਾ। ਭੂਤਵਾੜੇ ਨੂੰ ਤਾਲਾ ਲਾਉਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ, ਕਿਸ ਲੇਖਕ ਨੇ ਕਦੋਂ ਆ ਜਾਣਾ ਹੈ ਤੇ ਠਹਿਰਨਾ ਹੈ। ਇਕ ਵਾਰ ਪ੍ਰੋ. ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਹੁਰਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਮਹਿਮਾਨ ਆਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਾਲਾ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਹਮਣੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਸਨੇ ਪ੍ਰੋ. ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਬਰਫੀ ਦੇ ਡੱਬੇ ਦੇਣੇ ਸਨ। ਉਹ ਡੱਬੇ ਉਸਨੇ ਸਾਡੀ ਗੈਰ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਚ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਕੁਝ ਦੇਰ ਲਈ ਬਾਜ਼ਾਰ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਅਸੀਂ ਆਏ, ਦੇਖ ਕੇ ਨਿਹਾਲ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਬਰਫੀ ਸਾਰੇ ਭੂਤਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਮਹਿਮਾਨ ਆਇਆ ਤਾਂ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ, ਉਸਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬਰਫੀ ਮੰਗਵਾ ਕੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਤੇ ਪ੍ਰੋ. ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਇਕ ਵਾਰ ਇਉਂ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਇਮਤਿਹਾਨ ਨੇੜੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ, ਨੇੜੇ ਕੀ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾ ਪਰਚਾ ਸੀ। ਪਰ ਅੰਬਾਲੇ ਸਤਿਆਜੀਤ ਰੇਅ ਦੀ ਇਕ ਦਿਨ ਲਈ ਫਿਲਮ ਲੱਗ ਗਈ। ਫੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪਟਿਆਲੇ ਤੋਂ ਸਾਈਕਲਾਂ ‘ਤੇ ਫਿਲਮ ਦੇਖਣ ਜਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਥੱਕੇ ਟੁੱਟੇ ਆਏ, ਸੌਂ ਗਏ ਤੇ ਸਵੇਰੇ ਹੀ ਪਰਚਾ ਦੇਣ ਲਈ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋ ਗਏ। ਅਜਿਹਾ ਕਈ ਵਾਰ ਵਾਪਰਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਵਾਰ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਇਮਤਿਹਾਨ ਸੀ। ਬਰਸਾਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਪਟਿਆਲੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਕੁਝ ਮੀਲਾਂ ‘ਤੇ ਲਾਲੀ ਦਾ ਅੰਬਾਂ ਦਾ ਬਾਗ ਹੈ। ਫੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪਿਕਨਿਕ ਲਈ ਉਥੇ ਜਾਇਆ ਜਾਏ। ਰਾਹ ਅਜੇ ਕੱਚਾ ਸੀ। ਤਿਲਕਦੇ ਤਿਲਕਦੇ ਉਥੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਬਰਸਾਤ ਹੋਰ ਸੰਘਣੀ ਹੋ ਗਈ। ਰਾਤ ਉਥੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਅਸੀਂ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਵਾਪਸ ਪਹੁੰਚੇ ਤੇ ਸਵੇਰੇ ਇਮਤਿਹਾਨ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋ ਗਏ। ਭੂਤਵਾੜੇ ਦੀ ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਲ ਦਾ ਕੰਮ ਇਉਂ ਸੀ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰ ਇਕ ਕਮੀਜ਼ ਨਾ ਲੱਭੇ। ਇਕ ਚੂਹੇ ਨੇ ਖੁੱਡ ਬਣਾ ਲਈ ਸੀ। ਹਰਿੰਦਰ ਨੇ ਕਿਤੇ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਬੇਧਿਆਨੇ ਉਹ ਨਵੀਂ ਕਮੀਜ਼ ਚੂਹੇ ਦੀ ਖੁੱਡ ਵਿਚ ਤੁੰਨ ਦਿੱਤੀ। ਇਕ ਗੁਆਚੀ ਛੁਰੀ ਵੀ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੇ ਬਿਸਤਰੇ ਦੀਆਂ ਤੈਹਾਂ ‘ਚੋਂ ਲੱਭੀ। ਸਾਰਾ ਧਿਆਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੇ ਸੰਵਾਦ ‘ਚ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੀ ਇਹ ਧਿਆਨ ਨਾ ਆਉਂਦਾ ਕਿ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦਾ ਸਾਰੇ ਕੋਨੇ ਸੰਵਾਰ ਲਏ ਜਾਣ। ਇਕ ਵਾਰ ਸਾਡਾ ਇਕ ਮਿੱਤਰ ਵਿਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਆਇਆ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸਦੀ ਮਿੱਤਰ ਵੀ ਨਾਲ ਆਏਗੀ। ਅਸੀਂ ਸੋਚਿਆ ਭੂਤਵਾੜੇ ਵਿਚ ਇਕ ਔਰਤ ਨੇ ਆਉਣਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸਫਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਅਸੀਂ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦੇ ਹਰ ਕੋਨੇ ਨੂੰ ਲਿਸ਼ਕਾ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਮਿੱਤਰ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਨਾ ਆਈ। ਭੂਤਵਾੜੇ ਵਿਚ ਇਹੀ ਉਦਾਸ ਦਿਨ ਸੀ। ਭੂਤਵਾੜੇ ਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪਰ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਮਾਰਗ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਭੂਤਵਾੜੇ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਭੂਤਵਾੜਾ, ਭੂਤਵਾੜਾ ਹੀ ਸੀ। ਇਕ ਸੰਕਲਪ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਅਗੇਰੇ ਵਧਣ ਲਈ ਅੱਜ ਵੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਸੰਕਲਪ ਕਿਸੇ ਯਤਨ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆ ਕਰਦਾ, ਇਹ ਇਕ ਸਹਿਜ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ।
ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ

ਪਾਲ ਕੌਰ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ
 

 ਵੰਡ

ਕੱਲ ਕਿਸੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਜੋ ਵੋਟ ਨਾ ਪਾਏਗਾ ,
ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾਏਗਾ
ਅੱਜ ਚਡ਼ਾਵੇ ਦੀ ਵੰਡ ਤੇ
ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੇਰੇ ਮਗਰਮਛ ਦੇ ਅਥਰੂ !
ਅਥਰੂਆਂ ਵਿਚ ਡੁਬ ਕੇ
ਉਨਾਂ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਮੰਗਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦਿਤਾ ਛੇਕ !
ਕੱਲ ਨੂੰ ਹੁਣ ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਨੇ
ਜੋ ਵੋਟ ਨਹੀਂ ਪਾਏਗਾ ਸਾਡੇ ਮਾਲਿਕ ਨੂੰ
ਛੇਕ ਦਿਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਉਹ !
ਤਿਆਰ ਰਹੋ ਧਰਮ ਦੀ ਇਸ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਈ ......
ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਨਾ ਸਾਡਾ ਕੋਈ ਧਰਮ ਤੇ ਨਾ ਸਾਡਾ ਕੋਈ ਦੇਸ਼ !
ਰਾਜ ਤਿਲਕ
ਕੱਲ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਜੋਰ 'ਤੇ , ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਰ-ਮੇਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ,
ਲਹੂ ਦਾ ਤਿਲਕ ਲਗਾ ਕੇ , ਅਠਾਰਾਂ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਜਲ ਨਾਲ ਨੁਹਾ ਕੇ ,
ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਰਾਜ ਅਭਿਸ਼ੇਕ !
ਪਰ ਲੋਕ ਰਾਜ ਹੈ ਅੱਜ ,
ਛੋਟੇ ਤਖ਼ਤ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਵੱਡੇ ਤਖ਼ਤ ਦਾ ਸਫ਼ਰ !
ਛੋਟੇ ਤਖ਼ਤ ਉਤੇ , ਵੱਡੇ ਬਾਜ਼ਾਰ 'ਚ ਵਿਕਦਾ ,
ਉਹ ਭਰਦਾ ਆਪਣੇ ਵਹੀਆਂ-ਖਾਤੇ ....
ਫਿਰ ਤਾਂ ਨਰ-ਮੇਧ ਵੀ ਨਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ,
ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਪਛਾਣ !
ਬਡ਼ੇ ਸਲੀਕੇ ਨਾਲ ਵਿਕਦਾ ,
ਤੇ ਫਿਰ ਖਰੀਦਦਾ ਉਹ ਸਾਰਾ ਬਾਜ਼ਾਰ !
ਇਕ ਹਥ ਅਤੀਤ ਨੂੰ ਧੁੰਦ੍ਲਾਉਂਦਾ ,
ਲਿਜਲਿਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਉਲਝਾਉਂਦਾ --
ਪਹਿਲਾਂ ਨਿੰਦਦਾ ,
ਫਿਰ ਖਰੀਦ ਕੇ ਜੇਬ 'ਚ ਪਾਉਂਦਾ......
ਮੋਹਰ-ਬਟਨ ਤਾਂ ਬੱਸ ਛਲਾਵਾ ,
ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਐਲਾਨ ਕਰਾਉਂਦਾ .....
ਹਰ ਢੰਡੋਰਚੀ ਦੀ ਖਰੀਦ ਮੁਨਾਦੀ ,
ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕੰਨਾਂ 'ਚ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਹੈ ਪਾਉਂਦਾ ,
ਵੰਨ-ਵੰਨ ਦੇ ਚਸ਼੍ਮੇ ਉਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਤੇ ਚਡ਼ਾਉਂਦਾ !
ਬਵੰਜਾ ਦੇ ਬਵੰਜਾ ਪੱਤੇ , ਹੋ ਸ਼ਾਤਰ ਚਲਾਉਂਦਾ ......
ਤੇ ਅਠਾਰਾਂ ਨਦੀਆਂ 'ਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ,
ਹਰ ਰੰਗ ਦਾ ਚੋਲਾ ਪਾ ਨਹਾਉਂਦਾ !
ਤੇ ਉਹ ਜਿਨਾਂ ਦੱਸਣਾ ਸੀ
ਸਹੁੰ ਚੁੱਕਣ ਤੇ ਰਾਜ ਤਿਲਕ ਦਾ ਫਰਕ ,
ਉਹਦੇ ਖਾਤੇ ਚਰਦੇ ,
'ਰਾਜ ਤਿਲਕ ' ਰਾਜ ਤਿਲਕ ' ਕਰਦੇ ,
ਕਸੀਦੇ ਗਾਉਂਦੇ ਉਸ ਦੇ ,
ਤੇ ਲੋਕ-ਰਾਜ ਦਾ ਮਰਸੀਆ ਪਏ ਪਡ਼ਦੇ !
ਜੰਗਲ ਦੀ ਚੀਕ
ਸਡ਼ਕ ਦੀ ਚੀਕ ਤਾਂ ਸਭ ਨੇ ਸੁਣੀ ਸੀ ,
ਤੇ ਖਡ਼ਾ ਜਹਾਦ ਵੀ ਕੀਤਾ ਸੀ !
ਮਾਲਕੀ ਦੇ ਇਕ ਇਕ ਬੋਲ ਦਾ , ਬਰਾਬਰ ਹਿਸਾਬ ਵੀ ਕੀਤਾ ਸੀ !
ਪਰ ਇਹ ਜੰਗਲ ਦੀ ਚੀਕ ?
ਕੀ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਹੀ ਦਫ਼ਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ?
ਮਹਾਨ ' ਭਾਰਤ ' ਦੀ ਕਲਗੀ ਦੇ , ਨਾ ਕੁਝ ਖੰਭ ਹਿਲਾਵੇਗੀ ?
ਜੰਗਲ ਦੀ ਚੀਕ ਤਾਂ, ਮਾਲਕੀ ਦਾ ਹੋਰ ਘਿਨਾਉਣਾ ਚਿਹਰਾ ਹੈ !
ਬਿਰਛਾਂ ਤੋਂ ਬਣੀਆਂ ਕੁਰਸੀਆਂ ਦਾ , ਇਕ ਸਾਜਿਸ਼ੀ ਹਨੇਰਾ ਹੈ !
ਲੁੱਟਾਂਗੇ , ਕੁੱਟਾਂਗੇ ਤੇ ਨਾਲੇ ਰਾਜ ਕਰਾਂਗੇ ,
ਜੇ ਚੂੰ ਕੀਤੀ , ਤੁਹਾਡੇ ਸਿਰ 'ਤੇ , ਨਮੋਸ਼ੀ ਮੌਤ ਦਾ ਇਹ ਤਾਜ ਧਰਾਂਗੇ !
ਤਮਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੰਗਲ ਦੀ ਚੀਕ , ਜੋ ਚਾਰ ਦਿਨ ਟੀ.ਵੀ. 'ਤੇ ਡੁਗਡੁਗ!ਵੇਗੀ !
ਇਹ ਚੀਕ ਹੈ ਮਜਲੂਮ , ਸਾਰੇ ਹਨੇਰੇ ਪਾਡ਼ ਖਾਵੇਗੀ !
ਦਿਸੇ ਨਾ ਦਿੱਸੇ ਮਚਦਾ ਜਹਾਦ ਕੋਈ .
ਇਹ ਚੀਕ ਹੈ ਐਨੀ ਗਹਿਰੀ ਕਿ ਉਠੇਗੀ ਫੂਲਣਾ ਦੀ ਡਾਰ ,
ਇਨਾਂ ਮਾਲਕਾਂ ਦੇ ਫਿਰ ਸਥਰ ਵਿਛਾਵੇਗੀ !
ਹਾਸਿਲ
ਦੁਖਾਂਤ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਸਵਾਲ ਔਖੇ ਸਨ
ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਲੱਭੇ
ਦੁਖਾਂਤ ਇਹ ਹੋਇਆ ਏ
ਕਿ ਰਕਮਾਂ ਲਿਖ ਲਿਖ ਕੇ ਵਹੀ ਭਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ
ਉਦੋਂ ਸਮਝ ਆਏ ਫਾਰਮੂਲੇ !
ਕੁਝ ਰਕਮਾਂ ਤਾਂ ਖੌਰੇ ਮੁੱਢੋਂ ਹੀ ਗਲਤ ਸਨ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਕੋਈ ਫਾਰਮੂਲਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ
ਬੱਸ ਵਹੀ ਦੇ ਕਈ ਪੰਨੇ ਮੱਲੀ ਬੈਠੀਆਂ ਨੇ
ਕੁਝ ਰਕਮਾਂ ਲਿਖਣ ਲੱਗੀ ਆਪ ਟਪਲਾ ਖਾ ਗਈ
ਫਾਰਮੂਲਾ ਤਾਂ ਲਗਦਾ ਏ
ਪਰ ਹਾਸਿਲ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ !
ਬੱਸ ਇਕ ਦੋ ਰਕਮਾਂ ਨੇ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਮਝਾਏ ਨੇ ਕਈ ਫਾਰਮੂਲੇ
ਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬੱਸ ਹਾਸਿਲ ਹੀ ਹਾਸਿਲ ਹੈ .
ਜਦੋਂ ਵੀ ਕਦੇ ਖੋਲ੍ਹਦੀ ਹਾਂ ਵਹੀ
ਹਰ ਪੰਨੇ ਤੇ ਰੁਕ ਕੇ ਸੋਚਦੀ ਹਾਂ
ਏਥੇ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇੰਜ ਹੋ ਜਾਂਦਾ
ਏਥੇ ਇੰਜ ਹੀ ਲਿਖਦੀ ਤਾਂ ਇੰਜ ਹੋ ਜਾਂਦਾ
ਤੇ ਹੁਣ ਇਕ ਦੋ ਸਫਿਆਂ ਲਈ
ਚੁੱਕਣਾ ਪੈਂਦਾ ਏ ਐਵੇਂ ਹੀ ਕਾਲੇ ਕੀਤੇ
ਸਫ਼ਿਆਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਵਹੀ ਦਾ ਭਾਰ !
ਬੱਸ ਇਹੀ ਹੈ ਹਾਸਿਲ ਸਾਰੀ ਵਹੀ ਦਾ
ਕਿ ਜਦੋਂ ਲੱਭਦੇ ਨੇ ਫਾਰਮੂਲੇ
ਤਾਂ ਸਵਾਲ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ
ਕੋਈ ਸਫ਼ਾ ਖਾਲੀ ਨਹੀਂ ਬਚਦਾ !

ਦਿਲ ਕਰੇ ਤਾਂ ਮਿਲ ਜਾਵੀਂ-ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
ਦਿਲ ਕਰੇ ਤਾਂ ਮਿਲ ਜਾਵੀਂ-
ਰਾਹ ਲੱਭੇ ਤਾਂ ਰੁਕੀਂ ਨਾ-

ਦੇਖੀਂ ਕਿਤੇ
ਕਦਮਾਂ ਚ ਬੇਗੁਨਾਹ ਮਿਲਣ ਨਾ ਮਰ ਜਾਵੇ-
ਅੱਧਮੋਈਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੀਆਂ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਕਿਰਚਾਂ
ਤੀਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਤਿੱਖੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ-
ਧਰਤੀ ਦਾ ਟੋਟਾ
ਜੋ ਸਾਗਰ ਦੀ ਹਿੱਕ ਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਤਰਿਆ
ਕਈ ਆਸਾਂ ਲੈ ਕੇ ਮਰ ਗਿਆ ਸੀ-
ਝੱਖੜ ਆ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਝੁੱਗੀਆਂ ਚ
ਜਦ ਕੋਈ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਚੀਸ ਨਹੀਂ ਸੁਣਦਾ
ਕਿਹੜੇ ਕੰਮ ਤੇਰੀ ਮਟਕਦੀ ਟੋਰ
ਧੁਖ਼ਦੇ ਅੰਗਿਆਰ
ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਚੰਦ ਨਗਮਾਂ ਹੈ -ਤੇਰਾ ਨਖ਼ਰਾ
ਜੋ ਅੱਜ ਤੇਰੇ ਹਿੱਕੀਂ ਫੁੱਲ ਖਿੜ੍ਹੇ ਹਨ
ਕੱਲ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਮੁਰਝਾਣਾ ਵੀ ਹੈ-
ਪਲਕਾਂ ਤੇ ਰਹਿ ਗਏ ਸੁਫ਼ਨਿਆਂ ਨੇ
ਖ਼ੁਰਨਾ ਵੀ ਹੈ-
ਓਦੋਂ ਕਿਸੇ ਨਹੀਂ ਕਹਿਣਾ ਕਿ
ਦਿਲ ਕਰੇ ਤਾਂ ਮਿਲ ਜਾਵੀਂ-
ਰਾਹ ਲੱਭੇ ਤਾਂ ਰੁਕੀਂ ਨਾ-

ਬਲਦੀਆਂ ਰੂਹਾਂ-ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
ਬਲਦੀਆਂ ਰੂਹਾਂ
ਅਸੀਂ ਤੇਰੇ ਰਾਹੀਂ
ਕਦੇ ਤਾਂ ਰੱਖ
ਘੁੱਟ 2 ਬਾਹੀਂ

ਧੁਖ਼ਦੀਆਂ ਲਾਟਾਂ
ਸਾਂਭੀਆਂ ਹਿੱਕੀਂ
ਕਦੇ ਕਹਾਣੀ
ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਲਿਖੀਂ
ਨੈਣੀਂ ਸੁਫ਼ਨੇ
ਰਾਤੀਂ ਅੰਗੜਾਈਆਂ
ਬੁਝਣ ਨਾ ਇਹ
ਬਹੁਤ ਬੁਝਾਈਆਂ
ਅੰਬਾਂ ਤੇ ਬੂਰ
ਦਿਨ ਰਾਤ ਖਾਣ
ਕੋਇਲ ਦੇ ਬੋਲ
ਅੱਗ ਅੰਗੀਂ ਲਾਣ
ਬੰਸਰੀ ਸੁੱਤੀ
ਚੰਦ ਨੂੰ ਤੱਕਾਂ
ਤੂੰਹੀਂ ਦੱਸ
ਕਿੱਥੇ ਜ਼ਿੰਦ ਰੱਖਾਂ
ਸੂਹਾ ਚੂੜਾ
ਗੋਲ ਕਲਾਈਆਂ
ਕਿਸੇ ਨਾ ਆ
ਵੰਗਾਂ ਜਗਾਈਆਂ
ਕੰਚਨ ਪਿੰਡਾ
ਸਰਵਰੀਂ ਨਾਹਤੀ
ਇਹ ਨਾ ਠਰਦੇ
ਅੰਗਿਆਰ ਜੋ ਛਾਤੀ

ਦੋ ਕਵਿਤਾਵਾਂ - ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ

 

ਬੇਦਾਵਾ 1

ਮਰ ਗਈ ਜਦ ਸੀਨਿਆਂ ਚੋਂ ਸੱਚ ਦੇ ਜਿੱਤਣ ਦੀ ਆਸ
ਹੌਸਲੇ ਦੀ ਥਾਂ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭਰ ਗਿਆ, ਗਹਿਰਾ ਹਰਾਸ
ਖਾਣ ਲੱਗੀ ਭੁੱਖ ਕਲੇਜੇ, ਪੀਣ ਲੱਗੀ ਰੱਤ ਨੂੰ ਪਿਆਸ
ਲਿਖ ਕੇ ਲੈ ਆਏ ਇਹ ਅੱਖਰ ਸਿੰਘ ਕੁੱਝ ਸਤਿਗੁਰ ਦੇ ਪਾਸ


ਨਾ ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਸਿੱਖ ਤੇਰੇ ਨਾ ਹੀ ਤੂੰ ਸਾਡਾ ਗੁਰੂ
ਜਾਈਏ ਹੁਣ ਅਪਣੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਕਰ ਦੇ ਸਾਨੂੰ ਸੁਰਖ਼ਰੂ

ਮੁਸਕਰਾਏ ਸਤਿਗੁਰੂ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਠੀਕ ਹੈ
ਠੀਕ ਹੈ ਜੇ ਅਪਣਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸਿਰਫ਼ ਏਥੋਂ ਤੀਕ ਹੈ
ਠੀਕ ਹੈ ਜੇ ਸੁਰਖ਼ਰੁਈਅਤ ਏਸ ਰਾਹ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੈ
ਜਾਓ ਪੁੱਤਰੋ ਪਰ ਮੇਰੇ ਪਿਆਰਾਂ ਚ ਉਹ ਤੌਫ਼ੀਕ ਹੈ

ਦੇਖਣਾ ਹੋਣਾ ਨ ਪੈ ਜਾਏ ਫੇਰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਰੂਬਰੂ

ਅਪਣੀ ਅੰਤਰ ਆਤਮਾ ਦੇ ਆਖਣੇ ਨੂੰ ਟਾਲ ਕੇ
ਨਾਮ, ਬਾਣੀ ਪਿਆਰ, ਸੱਚ ਸਭ ਕੁੱਝ ਦਿਲੋਂ ਹੰਘਾਲ ਕੇ
ਛੱਡ ਆਏ ਕੀ ਕੀ ਅਪਣੇ ਕਾਲਜੇ ਚੋਂ ਨਿਕਾਲ ਕੇ
ਵਾਹੋ ਦਾਹੀ ਤੁਰ ਪਏ ਜਾਨਾਂ ਹੀ ਬੱਸ ਸੰਭਾਲ ਕੇ

ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਇਸਤਰਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਹੋਈ ਸ਼ੁਰੂ

ਤੋਰ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਤਾਂ ਸੀ ਪਰ ਦਿਲ ਦੇ ਵਿੱਚ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨ ਸੀ
ਸੀਨੇ ਵਿੱਚ ਚਲਦਾ ਜਿਵੇਂ ਆਰਾ ਜਿਹਾ ਸੀ, ਸਾਹ ਨ ਸੀ
ਅੰਗ ਸੰਗ ਇੱਕ ਖ਼ੌਫ਼ ਸੀ ਸਾਂਈਂ ਉਹ ਬੇਪਰਵਾਹ ਨ ਸੀ
ਪੈਰ ਤਾਂ ਅਪਣੇ ਹੀ ਸਨ ਅਪਣਾ ਉਹ ਐਪਰ ਰਾਹ ਨ ਸੀ

ਇਸਤਰਾਂ ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਦੱਸ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਚਿਰ ਰਾਹੀ ਤੁਰੂ

ਤੁਰ ਪਏ ਉਹ ਲਾਡਲੇ ਵਿੱਛੜ ਕੇ ਨਾਦੀ ਬਾਪ ਤੋਂ
ਪੈਰ ਕਿੱਥੇ ਧਰਨ ਬਚ ਕੇ ਧਰਤ ਦੇ ਸੰਤਾਪ ਤੋਂ
ਕਿੱਥੇ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕੋਈ ਭੱਜ ਕੇ ਅਪਣੇ ਆਪ ਤੋ
ਦੂਰ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ਬਚ ਕੇ ਪੌਣ ਦੇ ਵਿਰਲਾਪ ਤੋਂ

ਪਰ ਕਿਵੇਂ ਰੋਕੋਗੇ ਜੋ ਅੰਦਰ ਹੈ ਚੱਲਦੀ ਗੁਫ਼ਤਗੂ

ਜਦ ਘਰੀ ਂ ਆਏ ਘਰਾਂ ਨੇ ਇਉਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ
ਸ਼ੀਸ਼ਿਆਂ ਨੇ ਜਿਸਤਰਾਂ ਬੇਚਿਹਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ
ਜਿਸਤਰਾਂ ਅੱਖਾਂ ਨੇ ਟੁੱਟੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ
ਜਿਉਂ ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਨੇ ਝੂਠੇ ਫਿਕਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ

ਜਿਸਤਰਾਂ ਬੇਗ਼ੈਰਤਾਂ ਵੱਲ ਦੇਖਦੀ ਹੈ ਆਬਰੂ

ਮਾਈ ਭਾਗੋ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਜੰਗ ਕੀ?
ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਜਾਂ ਅਸਾਡੀ ਅਣਖ, ਗ਼ੈਰਤ, ਸੰਗ ਕੀ?
ਮੁੱਕ ਗਏ ਨੇ ਖ਼ੂਨ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਦਕ ਵਾਲੇ ਰੰਗ ਕੀ?
ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਕੀ ਬਣੀ, ਸਾਕਾ ਏ ਕੀ, ਪ੍ਰਸੰਗ ਕੀ?

ਕੀ ਕਹਾਂਗੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜਦ ਕੋਈ ਪੁੱਛਿਆ ਕਰੂ?

ਧਰਤ ਹੀ ਰੋਦੀ ਹੈ ਜਦ, ਫਿਰ ਅਪਣਾ ਅਪਣਾ ਘਰ ਹੈ ਕੀ
ਜਲ ਰਿਹਾ ਸੰਸਾਰ ਤਾਂ ਫਿਰ ਅਪਣਾ ਅਪਣਾ ਦਰ ਹੈ ਕੀ
ਪੌਣ ਹੈ ਬੀਮਾਰ ਤਾਂ ਸਾਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਸਰਸਰ ਹੈ ਕੀ
ਜੀਣ ਮਾਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਫਿਰ ਮੌਤ ਕੋਲੋਂ ਡਰ ਹੈ ਕੀ

ਮਰ ਗਿਆ ਈਮਾਨ ਤਾਂ ਫਿਰ ਜੀ ਕੇ ਕੋਈ ਕੀ ਕਰੂ?

ਸਾਂਝਾ ਦਰ ਛੱਡ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਅਪਣੇ ਦਰਾਂ ਨੂੰ ਆ ਗਏ
ਉਸ ਨਦਰ ਚੋਂ ਡਿਗ ਪਏ, ਅਪਣੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਆ ਗਏ
ਦੇਸ ਉਜੜਦਾ ਛੱਡ ਕੇ ਅਪਣੇ ਗਰਾਂ ਨੂੰ ਆ ਗਏ

ਦੇਸ ਹੀ ਉਜੱੜ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਗਰਾਂ ਕਿੱਥੇ ਵਸੂ


ਖ਼ੌਫ਼ ਸੰਗ ਮਰਿਆਂ ਲਈ ਇਹ ਬੋਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਹੋ ਗਏ
ਸ਼ਬਦ-ਬਾਣਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਸਭ ਫੇਰ ਜੀਵਿਤ ਹੋ ਗਏ
ਟੁੱਟ ਗਏ ਇਕਰਾਰ ਸਨ ਜੋ ਫੇਰ ਸਾਬਿਤ ਹੋ ਗਏ
ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਉਹ ਫੇਰ ਅਰਪਿਤ ਹੋ ਗਏ

ਫਿਰ ਜਗੀ ਜੋਤੀ ਅਲਾਹੀ ਨੂਰ ਦਿਸਿਆ ਚਾਰ ਸੂ

ਉਹਨੀਂ ਪੈਰੀਂ ਮੁੜ ਗਏ ਉਹ ਅਪਣੇ ਅਸਲੀ ਘਰ ਗਏ
ਜ਼ੁਲਮ ਸੰਗ ਟਕਰਾ ਕੇ ਉਹ ਹੱਕ ਸੱਚ ਦੀ ਸ਼ਾਹਦੀ ਭਰ ਗਏ
ਧਰਤ ਮਾਂ ਦੀ ਗੋਦ ਅੰਦਰ ਸੀਸ ਅਪਣੇ ਧਰ ਗਏ
ਪਿਆਰ ਦੇ ਬੱਦਲ ਸੀ ਉਹ ਤਪਦੇ ਥਲਾਂ ਦੇ ਵਰ੍ਹ ਗਏ

ਸਿਰਫ਼ ਬਾਕੀ ਰਹਿ ਗਏ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਅੱਥਰੂ

ਰਹਿ ਗਏ ਕੁੱਝ ਅੱਥਰੂ ਆਖ਼ਰ ਨੂੰ ਉਹ ਵੀ ਰੋੜ੍ਹਨੇ
ਸਾਂਭ ਰੱਖੇ ਨੇ ਕਿ ਬੇਦਾਵੇ ਦੇ ਅੱਖਰ ਖੋਰਨੇ
ਸਾਂਭ ਰੱਖੇ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਕੁ ਮਕਸਦ ਹੋਰ ਨੇ
ਸਾਂਭ ਰੱਖੇ ਨੇ ਕਿ ਧੋਣੇ ਅੱਖੀਆਂ ਦੇ ਕੋਰ ਨੇ

ਕਰ ਕੇ ਪਾਵਨ ਅੱਖੀਆਂ ਤੱਕਣਾ ਗੁਰਾਂ ਨੂੰ ਰੂਬਰੂ

ਬੋਲੇ ਸਤਿਗੁਰ ਗੋਦ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਸਿਸਕਦੇ ਲਾਲ ਨੂੰ
ਖੋਰਨੇ ਸੀ ਜਿਹੜੇ ਅੱਖਰ ਅੱਥਰੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤੂੰ
ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਹ ਖੋਰ ਦਿੱਤੇ ਅਪਣੀ ਰੱਤ ਦੇ ਨਾਲ ਤੂੰ
ਸਾਂਭ ਰੱਖ ਨੈਣਾਂ ਚ ਅਪਣੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਇਸ ਝਾਲ ਨੂੰ

ਨਮ ਨਜ਼ਰ ਥੀਂ ਦੇਖ ਇਹ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਮੰਜ਼ਰ ਚਾਰ ਸੂ
-0-
ਬੇਦਾਵਾ -2

ਹਰ ਵਾਰੀ ਲੋਕੋ ਬੇਦਾਵੇ
ਕਾਗਜ਼ ਤੇ ਨਹੀਂ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ
ਨਾ ਖ਼ੌਫ਼ ਤੇ ਦੁਖ ਸੰਗ ਸੁਲਗਦਿਆਂ
ਬੋਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਹੇ ਜਾਂਦੇ

ਉਹ ਲੋਕ ਤਾਂ ਸੱਚੇ ਸਨ ਜਿਹੜੇ
ਲਿਖ ਕੇ ਬੇਦਾਵਾ ਦੇ ਗਏ ਸਨ
ਤੇ ਫਿਰ ਸਿਆਹੀ ਦੇ ਹਰਫ਼ਾਂ ਨੂੰ
ਰੱਤ ਅਪਣੀ ਦੇ ਸੰਗ ਧੋ ਗਏ ਸਨ

ਅਸੀਂ ਛੱਡ ਦੁਖੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਸਕਦਿਆਂ
ਨਿੱਤ ਅਪਣੇ ਅਪਣੇ ਘਰ ਜਾਈਏ
ਇਹ ਵੀ ਤਾਂ ਇਕ ਬੇਦਾਵਾ ਹੈ
ਜੋ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਸੰਗ ਲਿਖ ਜਾਈਏ

ਹਰ ਪੈੜ ਹੀ ਅੱਖਰ ਹੋਈ ਹੈ
ਹਰ ਰਸਤਾ ਵਰਕਾ ਹੋਇਆ ਹੈ
ਲਗਦਾ ਹੈ ਸਾਰੀ ਧਰਤੀ ਤੇ
ਬੇਦਾਵਾ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ

ਅਸੀਂ ਕਿੰਜ ਸੁਰਖ਼ਰੂ ਹੋਵਾਂਗੇ
ਅਸੀਂ ਕਦ ਮੁਕਤੇ ਅਖਵਾਂਵਾਂਗੇ
ਜਾਂ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਸੰਗ ਧਰਤੀ ਤੇ
ਬੇਦਾਵਾ ਲਿਖਦੇ ਲਿਖਦੇ ਹੀ
ਇਸ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਤੁਰ ਜਾਵਾਂਗੇ

ਤੇ ਨਜ਼ਰੀਂ ਏਨੀ ਗਰਦ ਪਈ
ਕਿ ਪੜ੍ਹੇ ਨ ਜਾਂਦੇ ਠੀਕ ਜਿਹੇ
ਕਿਸੇ ਅੱਖ ਚੋ ਅੱਥਰੂ ਕਿਰਿਆ ਤਾਂ
ਕੋਈ ਅੱਖਰ ਪਰਗਟ ਹੋਇਆ ਹੈ

ਜਿੱਥੇ ਨੀਚਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਨਹੀਂ
ਓਥੇ ਤੇਰੀ ਨਦਰ ਕਿਵੇਂ ਹੋਵੇ
ਤੇਰੀ ਰਚਨਾ ਸੰਗ ਜਿਹਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ
ਉਹਨੂੰ ਤੇਰੀ ਕਦਰ ਕਿਵੇਂ ਹੋਵੇ
ਉਹ ਧਰਤੀ ਬਹੁਤ ਸਰਾਪੀ ਹੈ
ਜਿੱਥੇ ਦੁਖੀਆ ਡਿਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ

ਅਣਸਿੰਜੇ ਰੁੱਖ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਤੇ
ਅੱਖਰ ਨੇ ਬਹੁਤ ਬਰੀਕ ਜਿਹੇ
ਪੱਤਿਆਂ ਤੇ ਏਨੀ ਗਰਦ ਪਈ
ਕਿ ਪੜ੍ਹੇ ਨਾ ਜਾਂਦੇ ਠੀਕ ਜਿਹੇ
ਕਿਸੇ ਅੱਖ ਚੋਂ ਹੰਝੂ ਕਿਰਿਆ ਤਾਂ
ਕੋਈ ਅੱਖਰ ਪਰਗਟ ਹੋਇਆ ਹੈ
ਕਿਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਬੀਜੀ ਹੋਈ ਹੈ
ਕਿਤੇ ਮਾਤਮ ਉਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ
ਰੁੱਖ ਪਾਣੀ ਪੌਣ ਹਰਾਨ ਬੜੇ
ਇਹ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕੀ ਹੋਇਆ ਹੈ

ਇਹ ਅੰਬਰ ਤੇ ਜੋ ਤਾਰੇ ਹਨ
ਇਉਂ ਲਗਦਾ ਜਿਉਂ ਅੰਗਿਆਰੇ ਹਨ
ਇਹ ਚੰਨ ਜਿਉਂ ਅਰਸ਼ ਦੀ ਹਿੱਕ ਅੰਦਰ
ਕੁਝ ਟੁੱਟ ਕੇ ਖੁੱਭਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ

ਰੁੱਖ ਪਾਣੀ ਪੌਣ ਹਰਾਨ ਬੜੇ
ਇਹ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ

ਕੰਡੇ ਦਾ ਜ਼ਖ਼ਮ -ਅਜਮੇਰ ਸਿੱਧੂ

ਬਲਵਿੰਦਰ ਜੱਜ ਦੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਸ਼ਾਹਪੁਰ ਤੋਂ ਫ਼ੋਨ ਸੀ। ਭਤੀਜੇ ਦਾ ਨੰਬਰ ਦੇਖ ਕੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਘਬਰਾਹਟ ਵੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਂਝ ਟਾਈਮ ਤਾਂ ਬਹੁਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਕੈਲੇਫੋਰਨੀਆਂ ਤਾਂ ਚੌਵੀ ਘੰਟੇ ਜਾਗਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹਦੇ ਲਈ ਤਾਂ ਰਾਤ ਪੈ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਉਹ ਸਵੇਰੇ ਪੰਜ ਵਜੇ ਉੱਠਦੇ ਹਨ। ਆਪ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਬੇਟੀ ਰਿਚਾ ਤੇ ਪੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪ ਤਾਂ ਸੱਤ ਵਜੇ ਘਰ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲਈ ਤੁਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਠ ਵਜੇ ਆਪਣੀ ‘ਸਿਗਰਟ ਸ਼ੌਪ’ ਖੋਲ੍ਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਤ ਅੱਠ ਵਜੇ ਸ਼ੌਪ ਬੰਦ ਕਰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਨੌਂ ਵਜੇ ਘਰ ਪੁੱਜ ਕੇ ਹਿਸਾਬ-ਕਿਤਾਬ ਕਰਦਿਆਂ, ਖਾਣਾ ਖਾਂਦਿਆਂ ਤੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਦੇਖਦਿਆਂ ਸਾਢੇ ਗਿਆਰਾਂ ਬਾਰਾਂ ਵੱਜ ਹੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਜੇ ਉਹਨੂੰ ਸੁੱਤੇ ਨੂੰ ਘੰਟਾ ਕੁ ਹੀ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਫ਼ੋਨ ਦੀ ਬੈੱਲ ਖੜਕ ਪਈ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਵੀ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹ ਲਈਆਂ ਸਨ।

‘‘ਸੁੱਖੀ ਦਾ ਸੀ। ... ਹਾਂ, ਸੁੱਖ ਖ਼ੈਰ ਹੀ ਹੈ।’’ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨਵਦੀਪ ਦੇ ਅੱਧ ਨੀਂਦ ਵਿਚ ਪੁੱਛੇ ਕਿੰਨੇ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਦੋ ਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਦੇ ਕੇ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਿਆ ਹੈ।
ਉਹਨੇ ਨਵਦੀਪ ਨੂੰ ਸੌਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹਦੀ ਆਪਣੀ ਨੀਂਦ ਉੱਡ-ਪੁੱਡ ਗਈ ਹੈ। ਪਤਨੀ ਦੇ ਘੁਰਾੜੇ ਦੁਬਾਰਾ ਵੱਜਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ। ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਛੱਤ ਵੱਲ ਲੱਗ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਰੇਸ਼ਮਾ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਉਹਨੂੰ ਵਲੂੰਧਰ ਕੇ ਰੱਖ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਤੇ ਕਿੰਨਾ ਜ਼ੁਲਮ ਢਾਹਿਆ ਸੀ ਜਰਵਾਣਿਆਂ ਨੇ। ਉਹਦੇ ਮੁੰਹੋਂ ਸਫੈਦਪੋਸ਼ ਕਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਲੋ ਦੀ ਗਾਲ੍ਹ ਨਿਕਲੀ ਹੈ। ਉਹਨੂੰ ਉਹ ਦਿਨ ਵੀ ਯਾਦ ਆਏ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਲੁਕ ਲੁਕ ਕੇ ਦਿਨ ਕੱਟਦੇ ਸਨ। ਉਹਦੇ ਭਤੀਜੇ ਸੁੱਖੀ ਕੋਲ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਤਾਂ ਸੀ ਪਰ ਪੂਰੀ ਡੀਟੇਲ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਉਹ ਤਾਂ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਅਪਸੈੱਟ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਉਹ ਬੈੱਡ ’ਤੇ ਪਿਆ ਪਾਸਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੈ ਰਿਹਾ। ਖ਼ੌਰੇ ਨਵਦੀਪ ਜਾਗ ਹੀ ਨਾ ਪਵੇ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਵੇਰੇ ਡਿਉਟੀ ਵੀ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਨਾਲੇ ਉਹ ਕਿਹੜਾ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਜਾਂ ਰੇਸ਼ਮਾ ਨੂੰ ਜਾਣਦੀ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਜਦੋਂ ਵੀ ਇੰਡੀਆ ਗੇੜਾ ਮਾਰਦੇ, ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਨੂੰ ਘਰ ਸੱਦ ਲੈਂਦੇ। ਘਰ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ੁੰਮੇਵਾਰੀ ਉਹਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਦਿੰਦੇ। ਰੇਸ਼ਮਾ ਤੇ ਉਹਦੀ ਮਾਂ ਰਸੋਈ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ, ਕੱਪੜੇ ਲੀੜੇ ਧੋਣ ਤੇ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਭ ਛੋਟੇ ਵੱਡੇ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ। ਉਹ ਸੋਚ ਰਿਹਾ, ਇਸ ਵੇਲੇ ਉਸ ਪਰਿਵਾਰ ’ਤੇ ਕੀ ਬੀਤ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ?
ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਸਿਆਲਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਸੁੱਖੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਗਏ ਸੀ। ਛੇ ਵੀਕ ਪੰਜਾਬ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਇਕ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰ ਗਈ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਮਜ਼੍ਹਬੀਆਂ, ਤੇਲੀਆਂ ਤੇ ਬਾਜ਼ੀਗਰਾਂ ਦੇ ਘਰ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਬਾਜ਼ੀ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦੌਲੇ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਕਰਿਆਨੇ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਹੈ। ਸਫ਼ੈਦਪੋਸ਼ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਦੋਨੋਂ ਪੜਪੋਤੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਮਹਿਫ਼ਿਲ ਜਮਾ ਕੇ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਿਗਰਟਾਂ ਲੈਣੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਜਾਂ ਕੋਈ ਭੁਜੀਆ ਵਗੈਰਾ। ਉਹ ਰਾਤ ਦੇ ਬਾਰਾਂ-ਇਕ ਵਜੇ ਆ ਕੇ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਸ਼ਾਇਦ ਦੌਲੇ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਘਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਨੂੰਹ ਨੇ ਸ਼ੌਪ ਖੋਲ੍ਹੀ ਨਾ। ਉਹ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਬਾਹਰ ਬੈਂਚ ਪਏ ਸਨ। ਉਹ ਭੰਨ ਸੁੱਟੇ। ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਉੱਤੇ ਲੋਹੇ ਦਾ ਟੀਨ ਸੀ। ਉਸ ਉੱਤੇ ਨੇਮ ਬੋਰਡ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਚੁੱਕ ਕੇ ਗਲੀ ਵਿਚ ਮਾਰੇ। ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਉੱਤੇ ਲੱਤਾਂ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਉਹਨੀਂ ਪੂਰਾ ਖਰੂਦ ਪਾਇਆ ਸੀ। ਕੋਈ ਕੁਸਕ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਭ ਦੀਆਂ ਜੀਭਾਂ ਨੂੰ ਤਾਲੇ ਲੱਗ ਗਏ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਦੌਲੇ ਤੇ ਉਹਦੀ ਨੂੰਹ ਦੀਆਂ ਚੀਕਾਂ ਉੱਚੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਤਾਂ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਨੇ ਕੋਠੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਲਲਕਾਰਾ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
‘‘ਕਿਹੜਾ ਆ ਓਏ? ... ਜਾਣ ਨਾ ਭੱਜ ਕੇ। ਅਸੀਂ ਆ ਰਲੇ।’’
ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਦੇ ਮਗਰ ਹੀ ਪੰਜ-ਸੱਤ ਹੋਰ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਉੱਠ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਉਹਨੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਘਿਰਦੇ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਪੱਤਰੇ ਵਾਚ ਗਏ। ਨਵਦੀਪ ਤੇ ਬਲਵਿੰਦਰ ਜੱਜ ਨੂੰ ਰਾਤ ਵਾਲੀ ਘਟਨਾ ਦਾ ਸਵੇਰੇ ਉੱਠ ਕੇ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਹੱਲੇ ਜਾ ਕੇ ਵੀ ਆਏ ਸਨ। ਬਲਵਿੰਦਰ ਜੱਜ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।
ਜੱਜ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਪਰਦਿਆਂ ਵੱਲ ਤਾੜੇ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਹੁਣ ਉਹ ਪਰਦਿਆਂ ਤੋਂ ਅੱਖਾਂ ਘੁੰਮਾ ਕੇ ਲਿਵਿੰਗ ਰੂਮ ਦੀ ਕੰਧ ’ਤੇ ਲੈ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਥੇ ਮਿੰਨ੍ਹੀ-ਮਿੰਨ੍ਹੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਚਮਕ ਪਈਆਂਹਨ। ਕੰਧ ’ਤੇ ਤਸਵੀਰ ਤਾਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸ਼ਾਇਰ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਹੈ ਪਰ ਉਹਨੂੰ ਝਾਉਲਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਜਿਵੇਂ ਪਾਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ’ਤੇ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਢਾਂਗੀ ਚੁੱਕੀ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨਾਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਾਸ਼ ਉਸ ਦੀ ਪਿੱਠ ਉੱਤੇ ਕਵਿਤਾ ‘ਕੰਡੇ ਦਾ ਜ਼ਖ਼ਮ’ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਲਾਈਨਾਂ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਅੰਦਰ ਉੱਕਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਪਰ ਉਹਨੂੰ ਇਵੇਂ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਜਿਵੇਂ ਕੰਧ ’ਤੇ ਲਿਖੀਆਂ ਹੋਣ-
ਉਹ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਤੱਕ ਜੀਂਦਾ ਰਿਹਾ
ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਰਹਿ ਸਕੇ,
ਧਰਤੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸੀ
ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਪਿੰਡ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ
ਉਹ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਇਕੋ ਛੰਨ ਵਿਚ ਸੌਂਦਾ ਰਿਹਾ
ਉਹ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਇਕੋ ਖੇਤ ਵਿਚ ਹੱਗਦਾ ਰਿਹਾ
ਅਤੇ ਚਾਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ
ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਰਹਿ ਸਕੇ।
ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਕਦੇ ਉਹਦੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਵਾਗੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਪਿੰਡ ਦਾ ਮਾਲ ਡੰਗਰ ਚਾਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਹੁਣ ਤੇ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੱਤਰਵਿਆਂ ਦਾ ਉਹ ਭਰ ਜੁਆਨ ਵਾਗੀ ਉਹਦੇ ਮੋਹਰੇ ਘੰਮੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੰਡ ਕੋਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਤਿੰਨ ਕੁ ਸੌ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਘਰ ਹੋਣਗੇ। ਪੰਜ-ਸੱਤ ਜ਼ਿੰਮੀਂਦਾਰਾਂ ਦੇ ਘਰ ਤਾਂ ਵਾਹਵਾ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਨ। ਸਫ਼ੈਦਪੋਸ਼। ਸਰਦਾਰ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਢੇਰੀ ਸੀ। ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਵੇਲੇ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਖੈਰ ਖਵਾਹ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਵਜ਼ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਮੁਹੱਬੇ ਮਿਲੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕਾਮੇ ਸਨ। ਬਾਕੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਮਾਤ੍ਹੜ ਹੀ ਸਨ। ਉਂਝ ਪਿੰਡ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਆਬਾਦੀ ਕੰਬੋਆਂ ਦੀ ਸੀ। ਬਾਕੀ ਜਿੰਨੇ ਕੰਬੋਅ ਤੇ ਜੱਟ ਸਨ, ਡੇਢ ਜਾਂ ਦੋ ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ। ਇਹ ਕੋਈ ਡੇਢ ਕੁ ਸੌ ਘਰ ਹੋਏਗਾ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅੱਧੇ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕੱਟੀਆਂ, ਕੱਟੇ, ਮੱਝਾਂ, ਝੋਟੇ, ਗਾਵਾਂ, ਵੱਛੇ, ਬਲਦ ਤੇ ਬੱਕਰੀਆਂ ਆਦਿ ਚਾਰਨ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਲੈ ਜਾਂਦਾ। ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਦਾਤ ਤੇ ਮਸ਼ਕ ਚੁੱਕੀ ਉਹਦਾ ਭਤੀਜਾ ਤੁਰਿਆ ਹੁੰਦਾ। ਉਹਦਾ ਭਰਾ ਨਜੀਰਾ ਤੇ ਨਜੀਰੇ ਦਾ ਵੱਡਾ ਮੁੰਡਾ ਬਾਕੀ ਅੱਧੇ-ਘਰਾਂ ਦੇ ਡੰਗਰ ਚਾਰਨ ਲਈ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ। ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਦਾ ਇਕ ਅਸੂਲ ਸੀ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੇ ਘਰ ਤੋਂ ਨਾ ਡੰਗਰ ਲੈਣ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਛੱਡਣ। ਉਹ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸ਼ਾਮਲਾਟ ਵਿਚ ਪੁੱਜ ਜਾਂਦਾ। ਲੋਕ ਉਥੇ ਹੀ ਉਹਨੂੰ ਪਸ਼ੂ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਜਾਂਦੇ। ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਮਾਲ ਵੱਛਾ ਰਹਿ ਜਾਣਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪ ਮਗਰ ਜਾਣਾ ਤੇ ਨਾਲ ਰਲਾ ਕੇ ਆਉਣੇ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਸਾਲ ਦੀ ਇਕ ਫ਼ਸਲ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਵੀ ਸਾਉਣੀ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਜੋ ਮੀਂਹ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਪਲਦੀ ਸੀ। ਬਾਕੀ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਖੁਸ਼ਕੀ, ਵੀਰਾਨੀ ਪਈ ਰਹਿੰਦੀ। ਗਰੀਬੀ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਟਿੱਬੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਰੇਤ ਮੱਤ ਮਾਰੀ ਰੱਖਦੀ। ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਨੇ ਸਾਰੇ ਪਸ਼ੂ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੀ ਢਾਬ ’ਤੇ ਚਰਨ ਲਾ ਦੇਣੇ। ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀਆਂ ਅਡਿੰਗਣੀਆਂ ਉਸ ਦਾ ਦਿਨ ਭਰ ਜੀਅ ਲਾਈ ਰੱਖਦੀਆਂ। ਕੁਝ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਨਾਂ ਵੀ ਧਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਬਲਵਿੰਦਰ ਹੁਰਾਂ ਦੀ ਪੰਜ ਕਲਿਆਣੀ ਦਾ ਨਾਂ ਉਹਨੇ ਬਿੱਲੋ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਜਦੋਂ ਪਸ਼ੂ ਨੂੰ ਦਬਕਾ ਮਾਰਦਾ, ਮਜ਼ਾਲ ਸੀ ਪਸ਼ੂ ਹਿੱਲ ਵੀ ਜਾਂਦਾ।
ਜਦੋਂ ਸੂਰਜ ਆਪਣੀ ਲਾਲੀ ਨਾਲ ਪਿੰਡ ਦੇ ਰੇਤਲੇ ਟਿੱਬਿਆਂ ਨੂੰ ਲਾਲ ਕਰ ਦਿੰਦਾ, ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਵੀ ਉਦੋਂ ਈ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਲੈ ਤੁਰਦਾ। ਪਸ਼ੂ ਨਿੱਤ ਦੇ ਵਾਂਗ ਜੁਗਾਲੀ ਕਰਦੇ ਸ਼ਾਮਲਾਟ ਪੁੱਜ ਜਾਂਦੇ। ਉਥੇ ਆਪਣੇ ਮਾਲਕਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਅੜਿੰਗਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ। ਉਹ ਹੱਕਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੁਰਲੀਆਂ ਤੱਕ ਲੈ ਜਾਂਦੇ। ਸੰਗਲ ਪਾ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹ ਲੈਂਦੇ।
ਦਬੰਗ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲੇ ਸ਼ਾਇਰ ਨਾਲ ਮੁੜ ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਮਿਲਾਈਆਂ ਹਨ। ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਤੇ ਉਹਦਾ ਭਤੀਜਾ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਰੋਟੀ ਲੈਣ ਤੁਰੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਪਾਸ਼ ਫੋਟੋ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਗੁਣਗੁਣਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ।
ਉਸ ਉਮਰ ਭਰ ਬੱਸ ਤਿੰਨ ਹੀ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਸੁਣੀਆਂ
ਇਕ ਕੁਕੜ ਦੀ ਬਾਂਗ ਸੀ
ਇਕ ਡੰਗਰਾਂ ਦੇ ਘਰਕਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼
ਤੇ ਇਕ ਆਪਣੇ ਹੀ ਬੁੱਟਾਂ ਵਿਚ ਰੋਟੀ ਪੁਚਾਕਣ ਦੀ
ਟਿੱਬਿਆਂ ਦੇ ਰੇਸ਼ਮੀ ਚਾਨਣ ਵਿਚ
ਸੂਰਜ ਦੇ ਅਸਤਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਸ ਨੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੁਣੀ
ਬਹਾਰ ਵਿਚ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਚਟਖਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਸ ਨੇ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੁਣੀ
ਤਾਰਿਆਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਲਈ ਕੋਈ ਗੀਤ ਨਹੀਂ ਗਾਇਆ।
ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਤੇ ਉਸ ਬਾਰੇ ਕਵਿਤਾ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਸ਼ਾਇਰ ਬਲਵਿੰਦਰ ਜੱਜ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਕੁਝ ਟੁੱਟਿਆ ਹੈ। ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਿੱਲ੍ਹੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਦੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦਾ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਕਦੇ ਤੇਲ ਕੱਢਣ ਦਾ ਕੋਹਲੂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰੀ ਬੜੀ ਸੀ। ਇਸ ਕੋਹਲੂ ਦੀ ਚੜ੍ਹਤ ਨਾ ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੇ ਦੇਖੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਹੁਰੀਂ। ਬਲਵਿੰਦਰ ਦਾ ਬਾਪ ਦਸਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ-‘ਜਿਥੇ ਹੁਣ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਹੈ। ਇਹਦੇ ਲਾਗੇ ਦਿਨ ਰਾਤ ਕੋਹਲੂ ਚਲਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਬਟਵਾਰਾ ਹੋਇਆ, ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਵੀ ਲੁੱਟਿਆ ਪੁੱਟਿਆ ਗਿਆ। ਉਂਝ ਮੁੜ ਕੇ ਕੋਹਲੂ ਚਾਲੂ ਤਾਂ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੈਰ ਨਾ ਲੱਗੇ। ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਜੋਗੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਫਿਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਕੋਹਲੂ ਲੱਗ ਗਏ। ਮਾਰਕੀਟ ਵਿਚ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤੇਲ ਤੇ ਬਨਾਉਟੀ ਘਿਓ ਆਉਣ ਲੱਗੇ। ਮਾਰਕੀਟ ਦਾ ਸਸਤਾ ਤੇਲ ਪਿੰਡਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਰੁਖ ਕਰ ਗਿਆ। ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਤੋਂ ਮਹਿੰਗਾ ਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਤੇਲ ਕੌਣ ਖਰੀਦਦਾ? ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਕੋਹਲੂ ਤੋਂ ਮੱਖੀਆਂ ਉੱਡਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਤੇ ਨਜ਼ੀਰਾ ਉਦੋਂ ਦਸ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਹੋਣਗੇ, ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਾਪ ਚਲ ਵਸਿਆ। ਇਹ ਉਦੋਂ ਦੇ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪਸ਼ੂ ਚਾਰਨ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ।
ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਪੂੰਝੀਆਂ ਹਨ। ਉਹਨੂੰ ਹੁਣ ਵੀ ਉਹ ਵੱਗ ਲਈ ਤੁਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਦਿਖਦਾ। ਲੰਮੀ ਢਾਂਗੀ ਮੋਢੇ ’ਤੇ ਝੂਲਦੀ ਪਈ ਹੈ। ਉਹਦੇ ਪਿੱਛੇ ਧੂੜ ਉੱਡ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਹਦੇ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ’ਤੇ ਪਈ ਮਿੱਟੀ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਬੇ-ਪਛਾਣ ਨਾ ਕਰਦੀ। ਉਹਨੂੰ ਉਹਦਾ ਹਦਵਾਣੇ ਵਰਗਾ ਸਿਰ ਅਜੇ ਵੀ ਦੂਰੋਂ ਚਮਕਾਂ ਮਾਰਦਾ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿੱਦਣ ਉਹ ਸਿਰ ’ਤੇ ਪਰਨਾ ਬੰਨ੍ਹ ਲੈਂਦਾ। ਪਰਨੇ ਦੇ ਲੜ ਢਿੱਲੇ ਹੁੰਦੇ। ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਵਾਲਾਂ ਦੀਆਂ ਜਟੂਰੀਆਂ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਝਾਕ ਰਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਉਹਨੂੰ ਉਹਦੀ ਅਣਵਾਹੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਦੀ ਝਲਕ ਅਜੇ ਵੀ ਸਾਫ਼ ਦਿਖ ਰਹੀ ਹੈ।
ਪਾਸ਼ ਪਿੰਡ ਆਉਂਦਾ। ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਗੱਲੀਂ ਜੁੱਟ ਜਾਂਦਾ। ਜਿਵੇਂ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਕਿਸੇ ਆਜੜੀ ਨੂੰ ਕੋਲ ਬਿਠਾ ਕੇ ਪੇਂਟਿੰਗ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਉਵੇਂ ਉਹਦੇ ਢਿੱਡ ਵਿਚ ਜਾ ਵੜਦਾ। ਉਹ ਵੀ ਰੰਗਾਂ ਵਾਂਗ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਘੁਲ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ। ਉਹੀ ਸ਼ਬਦ ਹੁਣ ਬਲਵਿੰਦਰ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਆਏ ਹਨ।
ਉਮਰ ਭਰ ਉਹ ਤਿੰਨ ਹੀ ਰੰਗਾਂ ਤੋਂ ਬੱਸ ਵਾਕਿਫ਼ ਰਿਹਾ
ਇਕ ਰੰਗ ਭੌਇੰ ਦਾ ਸੀ
ਜਿਦ੍ਹਾ ਕਦੇ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਆਇਆ।
ਇਕ ਰੰਗ ਅਸਮਾਨ ਦਾ ਸੀ
ਜਿਦ੍ਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਾਂ ਸਨ
ਪਰ ਕੋਈ ਵੀ ਉਹਦੀ ਜੀਭ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਇਕ ਰੰਗ ਉਹਦੀ ਤੀਵੀਂ ਦੀਆਂ ਗਲ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੀ
ਜਿਸ ਦਾ ਕਦੇ ਵੀ ਸੰਗਦਿਆਂ ਉਸ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਲਿਆ।
ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਰੋਟੀਆਂ ਖਾ ਰਿਹਾ ਦਿਖ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਮੇਥਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਮੱਕੀ ਦੀਆਂ ਪੰਦਰਾਂ-ਵੀਹ ਰੋਟੀਆਂ ਖਾ ਕੇ ਹੀ ਲੱਸੀ ਪੀਂਦਾ ਸੀ। ਫ਼ਿਰ ਉਹ ਡਕਾਰ ਮਾਰਦਾ ਤੇ ਤੁਰ ਪੈਂਦਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੇ ਪਾਸ਼ ਨੂੰ ਉਹਦੇ ਖਾਣ ਪੀਣ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸੱਤਰ-ਪਝੱਤਰ ਘਰਾਂ ਦਾ ਮਾਲ ਚਾਰਦੇ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਖਾਂਦੇ ਪੀਂਦੇ ਸੀ। ਹਰ ਘਰ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਇਕ ਦਿਨ ਰੋਟੀ, ਚਾਹ-ਪਾਣੀ ਤੇ ਬੀੜੀਆਂ ਦਾ ਬੰਡਲ ਦੇਣੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਸੱਤਰ-ਪਝੱਤਰ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਅਗਲੇ ਘਰ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਜਿਸ ਘਰ ਦੀ ਵਾਰੀ ਹੁੰਦੀ, ਉਸ ਘਰ ਦੀਆਂ ਬੁੜ੍ਹੀਆਂ-ਕੁੜੀਆਂ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਈ ਮੰਨੇ ਥੱਪਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀਆਂ।
‘‘ਚਾਚਾ, ਬੀਬੀ ਰੱਜਵੀਂ ਚਾਹ ਵੀ ਦਿੰਦੀ ਆ ਕਿ ਨ੍ਹੀਂ?’’ ਪਾਸ਼ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਉਹਨੂੰ ਛੇੜਿਆ ਸੀ।
ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉਮਰ ਵਿਚ ਮਸਾਂ ਪੰਜ-ਸੱਤ ਸਾਲ ਵੱਡਾ ਹੋਏਗਾ ਪਰ ਪਿੰਡ ਵਿਚੋਂ ਲੱਗਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚੋਂ ਉਹ ਬਲਵਿੰਦਰ ਹੁਰਾਂ ਦਾ ਚਾਚਾ ਹੀ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਦਾ ਵੱਡਾ ਕੀ ਤੇ ਛੋਟਾ ਕੀ ਸਭ ਉਹਨੂੰ ਮੁਸ਼ਤਾਕਾ ਹੀ ਸੱਦਦੇ। ਸਿਰਫ਼ ਬਲਵਿੰਦਰ ਦੇ ਪਾਸ਼ ਚਾਚਾ ਸੱਦਦੇ ਸਨ।
‘‘ਐਵੇਂ ਡੇਢ ਕੁ ਕੱਪ ਮਿਲਦਾ। ਰੱਜਵੀਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ।’’ ਉਹਨੇ ਸਿਕਰੀ ਭਰੇ ਕਾਲੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਰੱਤੀ ਜੀਭ ਫੇਰ ਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ।
ਬੀਬੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹਦਾ ਕੱਪ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਵਾਲਾ ਦੋ ਲਿਟਰ ਦਾ ਮੱਘ ਸੀ। ਠੋਕ-ਠੋਕ ਕੇ ਉਹਦਾ ਹੇਠਲਾ ਹਿੱਸਾ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਕੱਢਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਕੱਪ ਦੇਖ ਕੇ ਹੱਸ ਪਏ।
ਇਕ ਦਿਨ ਉਹ ਗੰਨੇ ਪੀੜ ਰਹੇ ਸੀ। ਅਜੇ ਗੁੜ ਦੀ ਇਕ ਪੱਤ ਹੀ ਕੱਢੀ ਸੀ। ਕਮਾਦ ਵੱਲ ਗਿਆ ਝੁਕਾਵਾ ਆ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ।
‘‘ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੱਲ੍ਹ ਦੀਆਂ ਦੋ ਗੰਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਚੂਪ ਕੇ ਛਿਲਕਿਆਂ ਦੇ ਢੇਰ ਲਾਏ ਹੋਏ ਨੇ।’’
ਉਹ ਅਜੇ ਕਿਆਫ਼ੇ ਹੀ ਲਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਟਿੱਬੇ ਵਲੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈ, ‘‘... ਤੇਰੇ ਟਿੱਲੇ ਤੋਂ ਕੋਈ ਸੂਰਤ ਦੀਂਹਦੀ ਏ ਹੀਰ ਦੀ, ਓ ਲੈ ਦੇਖ ਗੋਰਖਾ ਉੱਡਦੀ ਏ ਫੁਲਕਾਰੀ।’ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਮਾਣਕ ਸਟਾਈਲ ਕੰਨ ’ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਉੱਚੀ ਹੇਕ ਵਿਚ ਗਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਹੱਕੀ ਲਈ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਾਸ਼ ਨੇ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਸੱਦ ਲਿਆ। ਰਸ ਪੀਣ ਲਈ ਸੁਲ੍ਹਾ ਮਾਰੀ। ਉਹਨੀਂ ਦਾਤ ਤੇ ਢਾਂਗੀ ਪਾਸੇ ਰੱਖੇ ਤੇ ਰਸ ਪੀਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਭਤੀਜੇ ਨੇ ਤਾਂ ਦੋ ਡੱਬਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੱਥ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਚੀਂਡ ਲਾ ਕੇ ਸੱਤ-ਅੱਠ ਡੱਬੇ ਪੀ ਗਿਆ। ਉਹ ਮੁਸਕਰਾ ਪਏ ਸਨ।
‘‘ਬੱਸ... ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਰੱਜਣਾ ਆ, ਮੱਲਾ? ’’ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਿਆਂ ਦੇਖ ਕੇ ਦਾਤ ਤੇ ਢਾਂਗੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਡੰਗਰਾਂ ਨੂੰ ‘ਡਿਅਰ ਡਿਅਰ’ ਕਰਦਾ ਤੁਰ ਪਿਆ ਸੀ।
ਜਿੱਦਣ ਵੀ ਬਲਵਿੰਦਰ ਦੇ ਘਰ ਪਾਸ਼ ਆਉਂਦਾ, ਉਹ ਉਹਨੂੰ ਸੱਦ ਲੈਂਦੇ। ਉਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਪੂਰਨ ਭਗਤ ਜਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਿਲਾਸ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਸੁਣਦੇ। ਕਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਹਨੂੰ ਦੋ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ। ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਮਾਲ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਜਾਂ ਫ਼ਿਰ ਸ਼ਰਤ ਲਾ ਕੇ ਖਾਣ ਪੀਣ ਦੀਆਂ। ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਆਹ ਕਾਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਹੁਣ ਵੀ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਚਮਕਦੀਆਂ ਦਿਖ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਉਤਰਦੀਆਂ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਅਗਲੀਆਂ ਸੱਤਰਾਂ ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਦਿਖ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
ਮੂਲੀਆਂ ਉਹ ਜ਼ਿੱਦ ਕੇ ਖਾ ਸਕਦਾ ਸੀ
ਵਧ ਕੇ ਛੱਲੀਆਂ ਚੱਬਣ ਦੀ ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਜਿੱਤੀ ਸ਼ਰਤ
ਪਰ ਆਪ ਉਹ ਬਿਨ ਸ਼ਰਤ ਹੀ ਖਾਧਾ ਗਿਆ,
ਉਸ ਦੇ ਪੱਕੇ ਹੋਏ ਖ਼ਰਬੂਜ਼ਿਆਂ ਵਰਗੇ ਉਮਰ ਦੇ ਸਾਲ
ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਚੀਰਿਆਂ ਨਿਗਲੇ ਗਏ
ਤੇ ਕੱਚੇ ਦੁੱਧ ਵਰਗੀ ਓਸ ਦੀ ਸੀਰਤ
ਬੜੇ ਸੁਆਦ ਨਾਲ ਪੀਤੀ ਗਈ।
ਉਹਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਨਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਸਕਿਆ
ਉਹ ਕਿੰਨਾ ਸਿਹਤਅਫ਼ਜ਼ਾ ਸੀ।
ਜੱਜ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਇਰ ਯਾਰ ਪਾਸ਼ ’ਤੇ ਬਲਿਹਾਰੇ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਤੇਰਾਂ ਦਾ ਵਰ੍ਹਾ ਹੈ। ਉਹਨੇ ਚਾਲੀ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ‘ਮੁਸ਼ਤਾਕਾਂ’ ਬਾਰੇ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ! ਉਹ ਸੋਚ ਰਿਹਾ-ਕੀ ਉਹਨੂੰ ਇਸ ਹੋਣੀ ਦਾ ਇਲਮ ਸੀ? ਜਿਵੇਂ ਪਾਸ਼ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, ਉਵੇਂ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਸ਼ਾਇਰ ਬਲਵਿੰਦਰ ਜੱਜ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਿਆ ਹੈ। ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਬਲਵਿੰਦਰ ਜੱਜ ਦੇ ਅੰਦਰਲਾ ਆਲੋਚਕ ਜਾਗ ਪਿਆ ਹੈ। ਉਹ ‘ਕੰਡੇ ਦਾ ਜ਼ਖ਼ਮ’ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਤਬਸਰਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ।
...‘ਮੈਂ ਐਨੀ ਜੈਨੂਅਨ ਪੋਇਟਰੀ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹੀ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਆਮ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਹਰ ਪਾਪੂਲਰ ਕਵਿਤਾ ਕਿਸੇ ਵਾਦ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਹੀ ਮਸ਼ਹੂਰੀ ਖੱਟਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਧਰਮ, ਜਾਤ, ਰੋਮਾਂਸ, ਸਮਾਜਵਾਦ, ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ, ਜੰਗ... ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਾਦ ਕਾਰਨ ਚਰਚਿਤ ਹੰੁਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਮ ਸਧਾਰਨ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵਾਦ ਤੋਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਰਥ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।’’
‘‘ਗੋਲਡਨ ਰੇਸ਼ੋ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ? ’’ ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਸਵਾਲ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਉਲਝ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹਨੂੰ ਯਾਦ ਆਇਆ।
‘‘ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਗੋਲਡਨ ਰੇਸ਼ੋ ਲੱਭੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਦੋ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਨੱਕ, ਦੋ ਮੋਢਿਆਂ ਵਿਚਾਲੇ ਧੁਨੀ, ਦੋ ਸਤੰਭਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਜਨਨ ਸ਼ਕਤੀ ਤੇ ਦੋ ਅੰਗੂਠਿਆਂ ਵਿਚਾਲੇ ਅੰਗੂਠੇ... ਕਿਸ ਪੋਰਿਸ਼ਨ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਹਨ? ... ਕੰਨ ਹਨ? ਬਿੳੂਟੀ ਕੰਨਟੈਂਟ ਵਾਲੇ ਨੋਟ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਏਹੋ ਜਿਹੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬੇਸਿਕ ਭਾਵ ਕਵੀ ਨੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਕਵੀ ਕਿਸੇ ਆਮ ਬੰਦੇ ਦੇ ਬੇਸਿਕ ਮੂਡ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੈ ਨਾ ਕਮਾਲ ਦੀ ਗੱਲ? ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਨਾਇਕ ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲਾ... ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਕਿਥੇ ਹੈ? ਉਹ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਕੰਧ ’ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਪਾਸ਼ ਨਾਲ ਦਿਖ ਰਿਹਾ ਹੈ।’’
ਬਲਵਿੰਦਰ ਜੱਜ ਦੇ ਪਿੰਡ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਦੀ ਮਹਿਫ਼ਿਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦੀ। ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਸੁਣਨ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ। ਸ਼ਾਇਰ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਇਨਕਲਾਬ ਲਿਆ ਦਿੰਦੇ। ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਵਰਗੇ ਗਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜ ਭਾਗ ਸੰਭਾਲ ਦਿੰਦੇ। ਉਹ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਫੁੱਲਿਆ ਨਾ ਸਮਾਉਂਦਾ। ਉਹ ਦੌਰ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦਾ ਸੀ। ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਇਨਕਲਾਬ ਕਰਨ ਦਾ ਟੀਚਾ ਮਿਥ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਆਗੂ ਜੰਗਜੂਆਂ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਪਿੰਡ ਪਿੰਡ ਹੋਕਾ ਦਿੰਦੇ ਫਿਰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਸ਼ਾਹਪੁਰ ਵੀ ਦੋ-ਚਾਰ ਵਾਰ ਫੇਰਾ ਮਾਰ ਗਏ ਸਨ। ਮੀਟਿੰਗ ਵਿਚ ਪੰਜ-ਸੱਤ ਬੰਦੇ ਹਾਜ਼ਰ ਹੁੰਦੇ। ਇਨਕਲਾਬਪਸੰਦ ਆਪਣਾ ਭਾਸ਼ਣ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ।
‘‘ਅਸੀਂ ਅਜੋਕਾ ਗਲਿਆ ਸੜਿਆ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਦਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਅਮਰੀਕਾ ਕੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹਾਂ। ਭਗਤ ਸਰਾਭੇ ਤੇ ੳੂਧਮ ਦੀ ਸੋਚ ਵਾਲਾ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ, ਜਿਥੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੀ, ਕਿਰਤੀ ਦੀ ਤੇ ਕਮਾੳੂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਹੋਏਗੀ। ਮੁਲਕ ’ਚੋਂ ਫ਼ੈਲੀਆਂ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਵਰਗੀਆਂ ਤੇ ਹੋਰ ਅਨੇਕਾਂ ਅਲਾਮਤਾਂ ਨੂੰ ਜੜੋ੍ਹਂ ਪੁੱਟ ਕੇ ਵਗਾਹ ਮਾਰਿਆ ਜਾਏਗਾ। ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਡੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਪਾਰਟੀ ਕੋਲ ਹੀ ਹੈ।’’
ਬੰਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਸੁਣਦੇ ਤੇ ਤੁਰ ਜਾਂਦੇ। ਉਹ ਬੰਦੇ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਫ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਸਨ। ਪਾਸ਼ ਹੱਕਾ-ਬੱਕਾ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ। ਉਹ ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਮਿਹਣਾ ਮਾਰਦਾ। ਬਲਵਿੰਦਰ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਸਿਰ ਦੇਣ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਕੋਈ-ਕੋਈ ਖੜ੍ਹਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਵਾਰ ਉਹ ਮੀਟਿੰਗ ਪਿੱਛੋਂ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਲੱਗੇ।
‘‘ਇਹ ਲੋਕ ਗਰੀਬ ਗੁਰਬੇ ਨੂੰ ਰਾਜ ਭਾਗ ਦੇ ਭਾਗੀਦਾਰ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਆ। ਜੇ ਜੱਸ ਖੱਟ ਹੁੰਦਾ, ਖੱਟ ਲੈ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਚਾਚਾ ਸਿਆਂ।
‘‘ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਮਿਲੇਗਾ? ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਵਗ ਹੀ ਚਾਰਾਂਗਾ? ’’ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ’ਤੇ ਹੀ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
‘‘ਚਾਚਾ ਸਿਆਂ, ਰਾਜ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਗਰੀਬਾਂ ਦਾ ਆਉਣਾ। ਨੌਕਰੀਆਂ, ਜ਼ਮੀਨ ਜਾਇਦਾਦ ਵਿਚ ਸਭ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਹਿੱਸੇਦਾਰ ਹੋਣਗੇ। ਸਭ ਨੂੰ ਘਰ ਮਿਲੇਗਾ... ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਮਿਲੇਗਾ। ਤੈਨੂੰ ਇਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਦੱਸਾਂ? ਆਹ ਸਫ਼ੈਦਪੋਸ਼ ਕਿਆਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯੋਧਿਆਂ ਕਰਕੇ ਗਰੀਬਾਂ ਵੱਲ ਅੱਖ ਚੁੱਕ ਕੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖਦੇ ਸਗੋਂ ਲੁਕ-ਲੁਕ ਕੇ ਦਿਨ ਕੱਟਦੇ ਨੇ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਹੁਣ ਨੂੰ ਆਪਾਂ ਨੂੰ ਕੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਚੱਬ ਜਾਂਦੇ।’’ ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਾ ਸੱਚ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਸੀ।
‘‘ਅੱਛਾ, ਫਿਰ ਠੀਕ ਆ। ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਲੀਡਰਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ।... ਜਿੱਦਣ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕਰਾਉਣਾ ਹੋਇਆ, ਦੱਸ ਦਿਓ।’’ ਉਹ ਢਾਂਗੀ ਤੇ ਦਾਤ ਚੁੱਕ ਕੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਆਲੋਪ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।
ਉਹ ਸ਼ਾਹਪੁਰ ਤੋਂ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਨਾ ਤੋਰ ਸਕੇ। ਫਿਰ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਲੱਗ ਗਈ। ਇਹ ਪੰਜ-ਛੇ ਸਾਲ ਉਥਲ-ਪੁੱਥਲ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਪਾਸ਼, ਬਲਵਿੰਦਰ ਜੱਜ ਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਸ਼ਾਇਰ ਇਸ ਲਪੇਟ ਵਿਚ ਆਏ ਸਨ। ਤਸ਼ੱਦਦ ਸਹਿਆ ਸੀ। ਜੇਲ੍ਹ ਵੀ ਜਾਣਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਟੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਆ ਕੇ ਬਲਵਿੰਦਰ ਆਪਣੀ ਉਚੇਰੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿਚ ਜੁੱਟ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਬਿਖਰ ਗਿਆ ਸੀ।
‘‘ਮੁੰਡਿਓ, ਮੇਰੇ ਰਾਜ ਭਾਗ ਦਾ... ਮੇਰੇ ਘਰ ਦਾ ਕੀ ਬਣਿਆ? ’’ ਮੂੰਹ ਚੋਂ ਧੂੰਆਂ ਕੱਢਦਿਆਂ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਬੀੜੀ ਬੁਝਾ ਕੇ ਬੋਲਿਆ ਸੀ।
‘‘ਚਾਚਾ, ਮੈਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਜਾਣੀ ਆ। ਤੇਰੀ ਪੈਸੇ ਧੇਲੇ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਾਂਗਾ। ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੋਏ ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਹਨੂੰ ਹੌਂਸਲਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ।
ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਟੁੱਟਣ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਬਲਵਿੰਦਰ ਜੱਜ ਨੂੰ ਇਕ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਲੈਕਚਰਾਰ ਦੀ ਕੱਚੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਤਨਖਾਹ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਪਾਸ਼ ਆ ਧਮਕਿਆ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਇਰ ਅਮਿਤੋਜ ਵੀ ਸੀ। ਪਾਸ਼ ਕਹਿੰਦਾ ਚਲੋ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਈਏ। ਉਹ ਤਿੰਨੋਂ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਨਕੋਦਰ ਆ ਗਏ। ਉਥੋਂ ਸਰਹਿੰਦ ਪੁੱਜ ਗਏ। ਉਥੇ ਇਕ ‘ਡਰੀਮ ਹੋਟਲ’ ਸੀ। ਉਹ ਅਮੀਰਜ਼ਾਦਿਆਂ ਲਈ ਬਣਿਆ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਉਥੇ ਬਹਿ ਕੇ ਦਾਰੂ ਪੀਣ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਲਿਆ ਸੀ।
ਤੇ ਸ਼ਾਇਰ ਉਹ ਸੁਪਨਾ ਹੀ ਪੂਰਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਥੇ ਹੋਟਲ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਬੀਅਰ ਵਿਚ ਗੁਲਾਬ ਜਾਮਨਾਂ ਡੋਬ-ਡੋਬ ਕੇ ਖਾਣ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣ ਰਹੇ ਸਨ। ਤਨਖਾਹ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਅੱਠ ਨੌ ਰੁਪਏ ਮਿਲੇ ਸੀ। ਕੁਝ ਘੰਟਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਅੱਧੀ ਤਨਖਾਹ ਹੋਟਲ ‘ਹਜ਼ਮ’ ਕਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੇ ਹੋਟਲ ਵਿਚ ਗੱਲਾਂ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ, ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਸੱਟ ਬੈਕ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ‘ਮੁਸ਼ਤਾਕਾਂ’ ਦੀਆਂ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਦਾ ਮੋਟੇ ਨਕਸ਼ਾਂ ਵਾਲਾ ਪਥਿਆ-ਪਥਿਆ ਚਿਹਰਾ ਗੰਭੀਰ ਦਿਖਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਉਹਦੇ ਲਈ ਸੌ ਦਾ ਨੋਟ ਵੱਖਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਘਰ ਪੁੱਜੇ ਸਨ। ਉਸ ਦਿਨ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਲਈ ਰੋਟੀ ਦੀ ਵਾਰੀ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਹੀ ਸੀ।
ਪਾਸ਼ ਨੇ ਬਲਵਿੰਦਰ ਕੋਲੋਂ ਸੌ ਦਾ ਨੋਟ ਫੜਿਆ ਸੀ... ਤੇ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਦੀ ਮੁੱਠੀ ਵਿਚ ਥਮਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਸੌ ਦੇ ਨੋਟ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹ ਲਿਆ। ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਪਾਸਾ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਦੂਜਾ।
‘‘ਮੁੰਡਿਓ, ਆਹ ਫੋਟੋ ਕਿਹਦੀ ਆ ਨੋਟ ’ਤੇ? ਮੇਰੀ ਜਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਤਾਂ ਲਗਦੀ ਨਹੀਂ!’’ ਨੋਟ ਨੂੰ ਪਲਟਾਅ-ਪਲਟਾਅ ਕੇ ਵੇਖਦਿਆਂ ਉਹਦੀ ਮਸ਼ਕਰੀ ਹੱਸ ਰਹੇ ਕਰੇੜੇ ਦੰਦਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਰਹੀ ਸੀ।
ਉਹ ਚੁੱਪ ਸਨ। ਅਮਿਤੋਜ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਇਸ ਬੰਦੇ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ’ਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸੌ ਦਾ ਨੋਟ ਦੇਖਿਆ ਹੋਏਗਾ? ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਨੇ ਨੋਟ ਤੋਂ ਧਿਆਨ ਹਟਾਇਆ। ਕਦੇ ਪਾਸ਼ ਵੱਲ ਤੇ ਕਦੇ ਬਲਵਿੰਦਰ ਵੱਲ ਟਿਕਟਿਕੀ ਲਾ ਕੇ ਦੇਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਕਰੇ। ਉਹ ਬੋਲੇ ਨਾ। ਫਿਰ ਉਹਨੇ ਨੋਟ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਲਾਇਆ। ਪਰਨੇ ਦੇ ਲੜ ਬੰਨ੍ਹ ਲਿਆ। ... ਤੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ।
ਮਹੀਨੇ ਕੁ ਬਾਅਦ ਉਹ ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਨੂੰ ਮਿਲ ਪਿਆ। ਉਹਨੇ ਧੌੜੀ ਦੀ ਜੁੱਤੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੇ ਨੋਟ ਨੂੰ ਖਰਚਣ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਉਹਨੇ ਜੁੱਤੀ ਵਿੱਚੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੈਰ ਕੱਢਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਇਕ ਲੀਰ। ਉਸ ਲੀਰ ਵਿਚ ਸੌ ਦਾ ਨੋਟ ਸੀ।
‘‘ਬੁੱਲੇ ਲੁੱਟ ਪਿਆਰੇ।’’ ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਨਾ ਹੀ ਕਿਹਾ ਸੀ।
ਉਹ ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਖੂਹ ’ਤੇ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਖਰਬੂਜ਼ਿਆਂ ਦੇ ਢੇਰ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿੰਨੇ ਸਾਰੇ ਖਰਬੂਜ਼ੇ ਪਾਸ਼ ਨਾਲ ਸ਼ਰਤ ਲਾ ਕੇ ਖਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ਼ਰਤ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਦਸ ਰੁਪਏ ਦੀ ਜਿੱਤੀ ਸੀ। ਪਾਸ਼ ਨੇ ਦਸ ਦਾ ਨੋਟ ਦੇਣ ਵੇਲੇ ਸੌ ਦੇ ਨੋਟ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਆਪਣੇ ਪਜ਼ਾਮੇ ਦਾ ਨਾਲਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। ਨੇਫੇ ਵਿਚ ਲੁਕਾਇਆ ਮੋਮਜਾਮੇ ਵਿਚਲਾ ਨੋਟ ਕੱਢ ਕੇ ਪਾਸ਼ ਦੇ ਹੱਥ ’ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਨੋਟ ਚੋਰੀ ਹੋਣ ਦੇ ਡਰੋਂ ਘਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੱਖਦਾ। ਪਾਸ਼ ਹੱਸ ਕੇ ਬੋਲਿਆ।
‘‘ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਚਾਚਾ, ਇਸ ਨੋਟ ਦਾ ਕੀ ਕਰੇਂਗਾ? ’’
‘‘ਆਪਣੀ ਭਤੀਜੀ ਸੀਬੋ ਦੇ ਵਿਆਹ ’ਤੇ ਦਾਜ ਬਣਾ ਦੇ ਦੳੂਂਗਾ।’’ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਨਜੀਰੇ ਦੀ ਧੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਉਹਨੂੰ ਉਦੋਂ ਹੀ ਚਿੰਤਾ ਸੀ।
ਪਾਸ਼ ਨੇ ਦੋਨੋਂ ਨੋਟ ਉਹਦੇ ਹੱਥ ’ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ। ਉਹਨੇ ਇਕ ਹੱਥ ਵਿਚ ਨੋਟ ਫੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਲਕੀਰਾਂ ਵਾਹ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਕੀ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਾਂ ਵਾਹ ਰਿਹਾ ਸੀ? ਸ਼ਾਇਦ ਉਹਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।
‘‘ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਵਿਆਹ ਨਾ ਕਰਵਾ ਲਵਾਂ? ਨਾਲੇ ਨਜੀਰੇ ਦੀ ਵਹੁਟੀ ਨੂੰ ਅਕਲ ਆ ਜੂ। ਹਰ ਵੇਲੇ ਅਵਾ ਤਵਾ ਬੋਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਏ, ਆਖ਼ਿਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸੌ ਦਾ ਨੋਟ ਏ।’’

ਪਾਸ਼ ਦਾ ਹਾਉਕਾ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਨੋਟ ਮੋਮਜਾਮੇ ਵਿਚ ਲਪੇਟਦਾ ਉੱਠ ਕੇ ਤੁਰ ਪਿਆ ਸੀ। ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤਿਪ ਤਿਪ ਕਰਕੇ ਅੱਥਰੂ ਡਿੱਗਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਉਹ ਗਰੀਬੀ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਹਾਲੋਂ ਬੇਹਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਉਹਨੇ ਆਪ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ।
‘‘ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿਆਂ, ਆਪਾਂ ਐਵੇਂ ਫਰੈਂਡਲਿਕ ਐਂਗਲ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਟੱਬਰ, ਨਿੱਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਤੇ ਸਿਆਸਤ’ ਪੜ੍ਹਦੇ ਰਹੇ। ਬੰਦੇ ਦਾ ਸੁੱਖ, ਚੈਨ, ਆਪਣਾਪਣ, ਜੀਵਨ... ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸਮਝ ਕਿਵੇਂ ਬਦਲਦੀ ਹੈ। ਪੈਸਾ, ਨਿੱਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਬੰਦੇ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਬਦਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਯਾਰ, ਇਹ ਤਾਂ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਸਿਖਾ ਗਿਆ।’’ ਉਹਨੇ ਖੁਰਬੂਜ਼ੇ ਤੋੜਦੇ ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਕੋਲ ਬੁਲਾ ਕੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ।
ਬਲਵਿੰਦਰ ਉਸ ਦਿਨ ਲਿਖਾਰੀ ਸਭਾ ਜਗਤਪੁਰ ਦੇ ਸਾਲਾਨਾ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰ ’ਤੇ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦਿਨ ਚਾਹ ਰੋਟੀ ਦੀ ਵਾਰੀ ਰੰਗੜਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਸੀ। ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰੋਂ ਚਾਹ ਪਾਣੀ ਪੀ ਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਰੋਟੀ ਛਕ ਲਈ ਸੀ। ਜਿਹੜਾ ਉਹਨੀਂ ਉਹਨੂੰ ਬੀੜੀਆਂ ਦਾ ਬੰਡਲ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਉਹ ਕਿਤੇ ਰੋਹੀ ਬੀਆਬਾਨ ਵਿਚ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਬੀੜੀ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਉਹ ਰਹਿ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਡੰਗਰਾਂ ਨੂੰ ਭਤੀਜੇ ਕੋਲ ਛੱਡ ਕੇ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਉਹ ਮੰਗਣ ਜਾਂ ਉਧਾਰ ਲੈਣ ਨੂੰ ਹੱਤਕ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਲਾਲੇ ਮੁਕੰਦੇ ਦੀ ਹੱਟੀ ’ਤੇ ਗਿਆ। ਨੇਫ਼ੇ ਵਿਚੋਂ ਸੌ ਦਾ ਨੋਟ ਕੱਢ ਕੇ ਬੀੜੀਆਂ ਲਈ ਲਾਲੇ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ। ਨੋਟ ਬੁਦਿਆ ਪਿਆ ਸੀ। ‘‘ਮੁਸ਼ਤਾਕਿਆ, ਇਹ ਨ੍ਹੀਂ ਚਲਣਾ ਓਏ। ਨੋਟ ਨਕਲੀ ਆ।’’
ਉਹ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਬਲਵਿੰਦਰ ਦੇ ਘਰ ਪੁੱਜਾ ਸੀ। ਉਹਦੀ ਬੀਬੀ ਦੇ ਹੱਥ ’ਤੇ ਸੌ ਦਾ ਨੋਟ ਰੱਖ ਕੇ ਬੋਲਿਆ।
‘‘ਬਲਵਿੰਦਰ ਦੇ ਦੋਸਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ੇ ਨੇ ਮੇਨਾ ਧੋਖਾ ਕੀਤਾ। ਆਹ ਨਕਲੀ ਨੋਟ ਦੇ ਕੇ।’’ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਤੇ ਬੀਬੀ ਪਾਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੱਦਦੇ ਸਨ।
ਬੀਬੀ ਨੇ ਉਹ ਨੋਟ ਟੁੱਟੀ ਹੋਈ ਕੇਤਲੀ ਵਿਚ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਨੂੰ ਬੀੜੀਆਂ ਲਈ ਪੱਚੀ ਪੈਸੇ ਦੇ ਦਿੱਤੇ। ਬਲਵਿੰਦਰ ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਘਰ ਮੁੜਿਆ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਪਾਸ਼ ਵੀ ਸੀ। ਬੀਬੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਵਿਥਿਆ ਸੁਣਾਈ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਨ ਖਿੱਚਦੀ ਬੋਲੀ,
‘‘ਇਹਨੂੰ ਵਿਚਾਰੇ ਸਾਈਂ ਲੋਕ ਨੂੰ ਕਾਹਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰਦੇ ਓ, ਨਕਲੀ ਨੋਟ ਦੇ ਕੇ।’’
ਉਹ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਡਾਕਖਾਨੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਨੋਟ ਬਦਲਾਅ ਕੇ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਬੀਬੀ ਸਾਹਮਣੇ ਉਹਨੂੰ ਉਹ ਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਸੌ ਦਾ ਨੋਟ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
‘‘ਇਹ ਨੋਟ ਲਾਲੇ ਮੁਕੰਦੇ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿਓ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਭਤੀਜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਾਂ। ਉਹ ਸੌਦਾ ਦੇ ਦੇਵੇ।’’ ਉਹ ਲਾਲੇ ਦੀ ਹੱਟੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪਿਆ ਸੀ।
‘‘ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿਆਂ, ਇਹ ਹੈ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਾਤਾ ਪ੍ਰਬੰਧ। ਇਥੋਂ ਉਸਰਦੀ ਆ ਸਾਕਾਦਾਰੀ।’’ ਪਾਸ਼ ਫੇਰ ਫਰੈਂਡਲਿਕ ਐਂਗਲਜ਼ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਆਪਣੀ ਫਿਲਾਸਫ਼ੀ ਘੋਟਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ।
ਬਲਵਿੰਦਰ ਜੱਜ ਨੂੰ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਯਾਦ ਆਈਆਂ ਹਨ।
ਅਤੇ ਇਹ ਲਾਲਸਾ ਕਿ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਰਹਿ ਸਕੇ
ਡੂੰਮਣੇ ਦੀ ਮੱਖੀ ਵਾਂਗ
ਉਹਦੇ ਪਿੱਛੇ ਰਹੀ ਲੱਗੀ।
ਉਹ ਆਪੇ ਆਪਣਾ ਬੁੱਤ ਬਣ ਗਿਆ
ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਬੁੱਤ ਕਦੇ ਵੀ ਜਸ਼ਨ ਨਾ ਬਣਿਆ।
ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਹੁਣ ਆਪਣਾ ਆਪ ਯਾਦ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਚੌਰਾਸੀ ਦੇ ਗੇੜ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਲਿੳੂ ਸਟਾਰ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਘਰ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ, ਉਹ ਉਸ ਤੋਂ ਦੋ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਪੁੱਜ ਗਿਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਪੰਜਾਬ ਵਲੋਂ ਵੈਣਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਆਉਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਉਹ ਸ਼ਾਇਰ ਬਲਵਿੰਦਰ ਜੱਜ ਬਣ ਵੈਣਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਰੂਪ ਦਿੰਦਾ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਪਾਸ਼ ਦਾ ਵੀ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਯਾਦ ਆਇਆ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਪਾਸ਼ ਦੇ ਪਿੰਡ ਤਲਵੰਡੀ ਸਲੇਮ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਮਹਿਬੂਬ ਉਸਤਾਦ ਸ਼ਾਇਰ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਂਟ ਕਰਨ। ਸ਼ਾਹਪੁਰ ਵਿਚ ਵੀ ਕੀਰਨੇ ਪੈ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅੱਥਰੂ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਸਨ। ਉਸ ਦਿਨ ਉਹਨੂੰ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ’ਤੇ ਲਿਖੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਕੰਡੇ ਦਾ ਜ਼ਖ਼ਮ’ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਲੱਗੀ ਸੀ।
‘‘ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਏ ਪਾਸ਼ ਤੂੰ ਸਾਡੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਿਚ ਜੰਮਿਆ। ਜੇ ਤੂੰ ਕਿਸੇ ਐਫਰੋ ਜਾਂ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਸੇ ਇਕ ਕਵਿਤਾ ਲਈ ਤੈਨੂੰ ਨੌਬਲ ਪ੍ਰਾਈਜ਼ ਮਿਲ ਜਾਣਾ ਸੀ।’’ ਉਹਨੇ ਮੱਥੇ ’ਤੇ ਹੱਥ ਮਾਰਿਆ ਸੀ।
ਫਿਰ ਉਹ ਕੈਲੇਫੋਰਨੀਆਂ ਪੁੱਜਾ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਸ਼ਾਇਰ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਕੈਂਡਲ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਗਾਉਂਦੇ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ, ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਵਾਪਰ ਗਿਆ। ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਤਾਂ ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਹੀ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਕੇਂਦਰ ਵਲੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ‘ਮੁਸ਼ਤਾਕਾਂ’ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਦੇਣ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਘੜੀ ਗਈ ਹੋਵੇ। ਸਭ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੋ ਰਹੀ ਮਾਰਧਾੜ ਵਿਚ ਉਲਝਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ।
ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨੂੰ ਪਿੰਡ ਚੇਤੇ ਆਇਆ ਸੀ ਤੇ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਵੀ। ਪਾਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਵੇਲੇ ਗੇੜਾ ਵੱਜਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਦੋ ਦਿਨ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਤਲਵੰਡੀ ਸਲੇਮ ਤੇ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਪਿੰਡ ਸ਼ਾਹਪੁਰ। ਉਹਨੇ ਉਸ ਗੇੜੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਜਾਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੰਨਿਆ। ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਵਾਲਾ ਗੇੜਾ ਹੀ ਉਹਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅਸਲ ਗੇੜਾ ਸੀ। ਉਹ ਤੇ ਬੱਚੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਪਿੰਡ ਪੁੱਜੇ ਸਨ। ਪਰ ਪਿੰਡ ਘੱਟ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਚਾਰ ਵੀਕ ਸਨ। ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦਿਆਂ ਝੱਟ ਬੀਤ ਗਏ ਸਨ। ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਨਾਲ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾ ਹੋ ਸਕੀਆਂ। ਆਉਣ ਵੇਲੇ ਹਜ਼ਾਰ-ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ ਦੋ ਨੋਟ ਉਹਦੇ ਹੱਥ ’ਤੇ ਰੱਖੇ ਸਨ ਤੇ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਮੁੜ ਮਿਲਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਉਹ ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਦੁਬਾਰਾ ਪਿੰਡ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਹਿਲਾ ਵੀਕ ਉਹ ਪਿੰਡ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਨਵਦੀਪ ਨੇ ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਰਖਵਾਉਣਾ ਸੀ। ਉਹ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਦੇ ਘਰ ਪੁੱਜਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਪਿੰਡ ਦਾ ਮਾਲ ਡੰਗਰ ਨਹੀਂ ਚਾਰਦੇ ਸਨ। ਚਰਾਂਦਾਂ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪਸ਼ੂ ਰੱਖਣੇ ਹੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਬਲਦ ਤਾਂ ਗਾਇਬ ਹੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਖੇਤੀ ਟ੍ਰੈਕਟਰਾਂ ਨਾਲ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਸੀ। ਦੁੱਧ ਲਈ ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ ਮੱਝਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਬਿਹਾਰੀ ਨੌਕਰ ਹੀ ਪੱਠਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੇ। ਖੇਤੀ ਵਾਲੇ ਟਾਵੇਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਭ ਨੌਕਰਾਂ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸਨ। ਨਜੀਰੇ ਕੋਲ ਆਪਣੀਆਂ ਭੇਡਾਂ ਤੇ ਬੱਕਰੀਆਂ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਬਲਵਿੰਦਰ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਖਰੀਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਧੀ ਸੀਬੋ ਤੇ ਦੋਨੋਂ ਮੁੰਡੇ ਵਿਆਹ ਲਏ ਸਨ। ਅਗਾਂਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਜੁਆਨ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਦੋਨੋਂ ਮੁੰਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੁਕਾਨਾਂ ’ਤੇ ਕੰਮ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਦਿਹਾੜੀ ਦੱਪਾ ਕਰਦਾ ਸੀ।
ਉਹ ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਘਰ ਆਏ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਰ ਉਹਨੂੰ ਘੋਨਾ ਮੋਨਾ ਹੋਇਆ ਦੇਖ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਰਗੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਤੇ ਕੱਪੜੇ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਤੋਂ ਰਹਿ ਨਾ ਹੋਇਆ।
‘‘ਹਾਂ, ਬਈ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰਾ। ਤੁਸੀਂ ਜਿਹੜੇ ’ਮਰੀਕਾਂ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਥੇ ਈ ਦਿਲ ਲਾ ਲਿਆ। ਲਗਦੈ ਤੁਹਾਡੇ ਸੂਤ ਬਹਿ ਗਿਆ। ਇਥੇ ਮਾਤ੍ਹੜਾਂ ਦਾ ਕੀ ਬਣੂੰਗਾ? ’’
ਬਲਵਿੰਦਰ ਖਸਿਆਨੀ ਜਿਹੀ ਹਾਸੀ ਹੱਸਿਆ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇਖਿਆ। ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਦਾ ਉਹੀ ਘਰ ਸੀ ਜੋ ਸਤਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਛੱਡ ਕੇ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹੀ ਦੌਣ ਵਾਲੇ ਮੰਜੇ ਸਨ। ਅਮਰੀਕਾ ਜਾਣ ਵੇਲੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਨਲਕਾ ਲਗਵਾ ਕੇ ਦੇ ਕੇ ਗਿਆ ਸੀ। ... ਫਿਰ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣਾ ਘਰ ਯਾਦ ਆਇਆ। ਉਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਕਮਰੇ ਸਨ ਤੇ ਮੋਹਰੇ ਬਰਾਂਡਾ। ਉਪਰ ਇਕ ਕਮਰੇ ਦਾ ਚੁਬਾਰਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਦੋ ਕਨਾਲਾਂ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ ਵਾਲੇ ਨਕਸ਼ੇ ਤਹਿਤ ਕੋਠੀ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਨਲਕੇ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸਬਮਰਸੀਬਲ ਮੋਟਰ ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਹੈ। ਸਾਇਕਲਾਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਲਗਜ਼ਰੀ ਗੱਡੀਆਂ ਆ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਘਰ ਵਿਚ ਪਏ ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਸਕਰੀਰਾਂ ਵਾਲੇ ਟੈਲੀਵੀਜ਼ਨ, ਕੈਮਰੇ, ਮੋਬਾਇਲ ਤੇ ਲੈਪਟਾਪ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਜੀਰੇ ਦੀ ਪੋਤੀ ਰੇਸ਼ਮਾ ਪਿੱਤਲ ਵਾਲੇ ਗਿਲਾਸਾਂ ਵਿਚ ਚਾਹ ਲੈ ਕੇ ਆਈ ਸੀ। ਭਾਂਡਿਆਂ ਦੇ ਖੜਾਕ ਨੇ ਉਹਦਾ ਧਿਆਨ ਤੋੜਿਆ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਚਾਹ ਦਾ ਗਿਲਾਸ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ।
‘‘ਚਾਚਾ, ਕਿੱਦਾਂ? ਮੈਂ ਪਿਛਲੀ ਵਾਰ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਈਆ ਦੇ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਖਰਚ ਲਏ? ਫਿਰ ਤੈਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਦੇਣੇ ਆ।’’ ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੇ ਉਹਦੇ ਸਵਾਲ ਤੋਂ ਧਿਆਨ ਲਾਂਭੇ ਕਰਨ ਲਈ ਖਰਚ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਨਾਲ ਚਾਹ ਦਾ ਘੁੱਟ ਭਰਿਆ ਸੀ।
ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਨੇ ਪਜਾਮੇ ਦੇ ਨੇਫੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹਜ਼ਾਰ-ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ ਦੋ ਨੋਟ ਕੱਢੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਲੇ ਲਪੇਟਿਆ ਮੋਮਜਾਮਾ ਤਾਂ ਫਟ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਨੋਟ ਅਜੇ ਸਾਬਤ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਉਸ ਸੌ ਦੇ ਨੋਟ ਵਰਗੀ ਬਣ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਲਾਲੇ ਮੁਕੰਦੇ ਨੇ ਲੈਣ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਹੁਣ ਨੋਟ ਸਿੱਧੇ ਕੀਤੇ ਸਨ।
‘‘ਮੁੰਡਿਆ, ਇਹ ਰੇਸ਼ਮਾ ਦੇ ਵਿਆਹ ’ਤੇ ਕੰਮ ਆਉਣਗੇ।’’ ਉਹਨੇ ਦਰ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰਕੇ ਬੈਠੀ ਰੇਸ਼ਮਾ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਉਹ ਘਰੋਂ ਤੁਰਿਆ ਸੀ। ਟੈਲੀਵੀਜ਼ਨ ’ਤੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਚਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ‘ਅੱਜ ਸੰਨ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਇਕ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦਰ... ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੱਕ ਪੁੱਜੀ।...

ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ। ਚੁਰੰਜਾ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਰਾਹ ’ਤੇ।’’ ਬਲਵਿੰਦਰ ਦਾ ਸਿਰ ਚਕਰਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਸਿੱਥਾ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਮਨੋ ਮਨੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤੇ ਆਪਣੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਵੀ ਕੋਸਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਉਥੇ ਹੋਰ ਬੈਠਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਿਆ। ਗਰੀਬੀ... ਭੁੱਖਮਰੀ ਦੇ ਕੰਡੇ ਨੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਖ਼ਮ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਸ ਹਾਉਕਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਦੇ ਕੰਮ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦੇ ਕੇ ਘਰ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪਿਆ ਸੀ।
 
ਮੁਸ਼ਤਾਕ, ਰੇਸ਼ਮਾ ਤੇ ਉਹਦੀ ਮਾਂ ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਲਈ ਨੱਠੇ ਭੱਜੇ ਫਿਰਦੇ ਰਹੇ, ਉਹ ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਹੁਣ ਵੀ ਉਵੇਂ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਭੋਗ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਤਾਂ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਦਾ ਸਾਰਾ ਟੱਬਰ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੀ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਬਲਵਿੰਦਰ ਹੁਰਾਂ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਥਾਂਦੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਸ਼ਕਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।
‘‘ਆਹ ਬਈ ਅਮਰੀਕਨਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਮੋਹਤਵਾਰ ਤੇਲੀ ਬਣਾ ਲਏ।’’
ਸਾਰੇ ਜੀਆਂ ਦੀ ਤੋਰ ਢਿੱਲੀ ਪੈ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਕੰਡਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਾਰ ਕਰਦਾ। ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਪੌਣੀ ਆਬਾਦੀ ਇਸ ਕੰਡੇ ਨਾਲ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਈ ਦਿਸੀ। ‘‘ਕੀ ਛੋਟੀ ਜਾਤ ਦਾ ਹੋਣਾ ਕੋਈ ਛੋਟਾ ਗੁਨਾਹ ਹੈ? ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੀ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ‘‘ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਗੁਨਾਹ ਹੈ।’ ਉਸ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਮੁੱਠੀ ਮੀਟੀ ਹੈ। ਇਹ ਕੇਹਰ ਸੁੰਹ ਦਾ ਟੱਬਰ ਘੱਟ ਜ਼ਮੀਨ ਵਾਲਾ ਹੈ ਪਰ ਬੋਲ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਨੂ ਦੀ ਕੁਲ ਚੋਂ ਸਮਝਦਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਬਲਵਿੰਦਰ ਹੁਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹੜਾ ਬਖਸ਼ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀ। ਬਲਵਿੰਦਰ ਤੇ ਕੇਹਰ ਸੁੰਹ ਦੇ ਟੱਬਰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਆਵਤ ’ਤੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਬਲਵਿੰਦਰ ਹੁਰੀਂ ਘਰੋਂ ਲੇਟ ਤੁਰਨਾ। ਉਹਨੀਂ ਕਹਿਣਾ-
‘‘ਚਾਹੇ ਖੂਹ ਚੋਂ ਝੋਟਾ ਕੱਢ ਲਿਆ ਚਾਹੇ ਕੰਬੋਅ ਘਰ ਚੋਂ ਕੱਢ ਲਏ।’’
ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਝਟਕਾ ਲੱਗਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਸੰਭਲਿਆ ਹੈ ਤੇ ਉਦੋਂ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਹੁਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ ਸੀ। ਖਾਸਕਰ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਪੁੱਤ ਬੱਚਾ ਕਰਕੇ ਪੁਚਕਾਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਫੇਰ ਕੰਮ ਲੱਗ ਗਏ ਸਨ।
ਜਦੋਂ ਉਹ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਸੁੱਖੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਗਏ। ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਖੁਸ਼ ਬੜਾ ਸੀ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਉਸਨੇ ਲਲਕਾਰੇ ਮਾਰ ਕੇ ਮੁੰਡੀਰ ਭਜਾਈ। ਸਾਰੇ ਉਹਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨੂੰ ਵਡਿਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਨਵਦੀਪ ਉਹਨੂੰ ਐਵਾਰਡ ਵਜੋਂ ਲੰਬਾ ਕੋਟ ਦੇ ਕੇ ਆਈ ਸੀ। ਸਫ਼ੈਦਪੋਸ਼ ਦੇ ਪੜਪੋਤੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ’ਤੇ ਕਚੀਚੀਆਂ ਵੱਟ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਫ਼ੈਦਪੋਸ਼ ਕਿਆਂ ਨੇ ਬਹੁਤੇ ਮੁਰੱਬੇ ਤਾਂ ਨਸ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਫਸ ਕੇ ਬਿਲੇ ਲਾ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਤੀਹ ਕੁ ਕਿੱਲੇ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਅਜੇ ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੀ ਜਗੀਰੂ ਹੈਂਕੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੱਡੀ। ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਅੱਚੋਆਵੀ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਨਾਲ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਵਾਪਰ ਗਿਆ? ਉਹ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਵਰਗੇ ਬੰਦਿਆਂ ਲਈ ਤਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਕੰਡਿਆਂ ਦੀ ਸੇਜ ਹੀ ਵਿਛੀ ਹੋਈ ਹੈ ਤੇ ਸਾਰੀ ਦੇਹ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਲਿਵਿੰਗ ਰੂਮ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਜੱਜ ਦਾ ਇਹ ਬਰੈਂਟਵੁੱਡ ਵਾਲਾ ਘਰ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਹੈ। ਉਥੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਕਲਾਸਕ ਪੋਰਟਰੇਟ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਹੈ। ਲਿਵਿੰਗ ਰੂਮ ਵਿਚ ‘ਬੁੱਢਾ ਤੇ ਸਮੁੰਦਰ’ ਨਾਵਲ ਦੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਕਲਾ ਦਾ ਸਿਖ਼ਰ ਛੂਹ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਤੁਫ਼ਾਨ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਬੁੱਢਾ ਉਹਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜੱਜ ਨੇ ਉਸ ਪੋਰਟਰੇਟ ’ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਗੱਡੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਸ ਬੁੱਢੇ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਹੈ।
ਥੋੜ੍ਹੇ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਫੋਨ ਰਾਹੀਂ ਖ਼ਬਰ ਪੁੱਜੀ ਸੀ। ਉਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਉਹਦੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿਚ ਬਣਨ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ।
ਉਸ ਦਿਨ ਦੀਵਾਲੀ ਸੀ। ਨਜੀਰੇ ਨੇ ਬੱਕਰਾ ਵੱਢਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਵੇਰ ਦਾ ਮੀਟ ਵੇਚ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸਫ਼ੈਦਪੋਸ਼ ਦਾ ਪੜਪੋਤਾ ਤੇ ਉਹਦਾ ਮਿੱਤਰ ਵੀ ਮੀਟ ਲੈਣ ਆਏ ਸਨ। ਉਹ ਤੱਕ ਕੇ ਆਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜ ਕਿਲੋ ਮੀਟ ਪੁਆ ਲਿਆ ਪਰ ਪੈਸੇ ਦੇਣ ਵੇਲੇ ਖਹਿਬੜ ਪਏ। ਜਦੋਂ ਨਜ਼ੀਰੇ ਨੇ ਪੈਸਿਆਂ ਲਈ ਜ਼ੋਰ ਪਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਜੀਰੇ ਦੇ ਥੱਪੜ ਜੜ ਦਿੱਤਾ। ਤੇੜ ਪਾਇਆ ਕੁੜਤਾ ਲੀਰਾਂ-ਲੀਰਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਰੌਲਾ ਰੱਪਾ ਸੁਣ ਕੇ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਵੀ ਭੱਜਿਆ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਦਾਤ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਨਾ ਅੱਗਾ ਵੇਖਿਆ ਤੇ ਨਾ ਪਿੱਛਾ। ਦਾਤ ਵਰ੍ਹਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ..

. ਮੁੰਡੇ ਫਿਰ ਭੱਜ ਗਏ ਸਨ। ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਦੇ ਹੱਥ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੋਟਰ ਸਾਇਕਲ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਦਾਤ ਮੋਟਰ ਸਾਇਕਲ ’ਤੇ ਵਰ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਟਾਇਰ ਟਿੳੂਬ ਵੱਢ ਸੁੱਟੇ ਸਨ। ਮੋਟਰ ਸਾਇਕਲ ਦਾ ਕਚਰਾ ਕਚਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਘਰ ਨੂੰ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਉੱਡ ਰਹੀ ਧੂੜ ਨਾਲ ਅਸਮਾਨ ਘਸਮੈਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।
ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਨਮੋਸ਼ੀ ਮਾਰ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਨ। ਕਾਲਜ ਕੀ ਮੂੰਹ ਦਿਖਾਉਂਦੇ। ਉਥੋਂ ਡਰ ਕੇ ਭੱਜਣਾ ਤੇ ਮੋਟਰ ਸਾਇਕਲ ਦਾ ਕਚਰਾ ਕਚਰਾ ਹੋਣਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਿੜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਦੇ ਮੋਹਰੇ-ਮੋਹਰੇ ਭੱਜੇ, ਉਥੇ ਮਲੱਖ ਥੋੜ੍ਹੀ ਸੀ? ਜਨਤਾ ਤਾੜੀਆਂ ਮਾਰ ਦੇ ਹੱਸੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸਕੀਮ ਘੜੀ। ਨਜੀਰੇ ਦੀ ਪੋਤੀ ਰੇਸ਼ਮਾ ਸਰਕਾਰੀ ਸੀਨੀਅਰ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ ਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਸੀ। ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਬਲਾਤਕਾਰ ਦਾ ਕੰਡਾ ਚੋਭਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰੇਸ਼ਮਾ ਨਾਲ ਵੀ ਖੇਹ ਖਰਾਬੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਪੰਜ ਜਣਿਆਂ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਇਹ ਜ਼ਖ਼ਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।... ਪਰ ਕੁੜੀ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਈ ਸੀ। ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਹਲਾਤਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਉੱਘ ਸੁੱਘ ਨਾ ਨਿਕਲਣ ਦਿੱਤੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਰੇਸ਼ਮਾ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਕੁਕਰਮ ਦੀ ਮੋਬਾਇਲ ਨਾਲ ਮੂਵੀ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਹ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ’ਤੇ ਪਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਦੇ ਵੀਡਿਓ ਕਲਿੱਪ ਬਣ ਗਏ। ਮੋਬਾਇਲਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਕਲਿੱਪ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗੇ।
‘‘ਭਾਈਆ, ਕਲਯੁੱਗ ਆ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ ਧਿਆਣੀਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਇੱਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਈ।’’ ਦੌਲੇ ਦੀ ਨੂੰਹ ਨੇ ਮੋਬਾਇਲ ਵਾਲੇ ਕਲਿੱਪ ਆਪਣੇ ਸਹੁਰੇ ਨੂੰ ਦਿਖਾਉਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਸੀ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਲਿੱਪਾਂ ਬਾਰੇ ਦੌਲੇ ਨੇ ਨਾ ਚਾਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਲਹੂ ਉਤਰ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਦਾਤ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਤੁਰ ਪਿਆ ਸੀ।
... ਤੇ ਅੱਜ ਸੁੱਖੀ ਨੇ ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਉਹਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਉਹਨੂੰ ਉਸ ਖ਼ਬਰ ’ਤੇ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ। ਉਹਨੂੰ ਖ਼ਿਆਲ ਆਇਆ ਪਰਸੋਂ ਰਾਤ ਦੀ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿਚ ਅੱਜ ਖ਼ਬਰ ਵੀ ਤਾਂ ਆਈ ਹੋਏਗੀ? ਉਹਨੇ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਓਪਨ ਕਰ ਕੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪੰਨਾ ਫਰੋਲਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਅਗਲੇ ਪੰਨੇ ’ਤੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ... ਕਿੰਨੇ ਪੰਨੇ ਫਰੋਲ ਮਾਰੇ ਹਨ। ਖ਼ਬਰ ਕਿਤੇ ਰੜਕ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਫੇਰ ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਾਲਾ ਲੋਕਲ ਪੰਨਾ ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ਹੇਠਾਂ ਜਿਹੇ ਇਕ ਕਾਲਮ ਦੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਖ਼ਬਰ ਨਜ਼ਰੀਂ ਪਈ ਹੈ।
-ਮੁਸ਼ਤਾਕ (65 ਸਾਲ) ਵਾਸੀ ਸ਼ਾਹਪੁਰ ਸੜਕ ਹਾਦਸੇ ਵਿਚ ਹਲਾਕ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੱਲ੍ਹ ਸ਼ਾਮੀਂ ਘੁਸਮੁਸੇ ਜਿਹੇ ਵਿਚ ਉਹ ਸਾਇਕਲ ’ਤੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਵਹੀਕਲ ਦੀ ਫੇਟ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਹੈ। ਵਹੀਕਲ ਵਾਲੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਭੱਜਣ ਵਿਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਪੁਲੀਸ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।
ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਐਕਸੀਡੈਂਟ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਝੂਠੀ ਲੱਗੀ ਹੈ। ਉਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗਿਆ-‘‘ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਮਰਨ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਸਫ਼ੈਦਪੋਸ਼ਾਂ ਨੇ ਮਰਵਾਇਆ ਹੋੳੂ। ਉਹ ਐਰਾ-ਗੈਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਖਾੜਕੂ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਆਖ਼ਰ ਉਹ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪਾਤਰ ਸੀ।... ਉਹ ਅਣਹੋਇਆ ਸੀ? ... ਨ੍ਹੀਂ ਉਹਨੇ ਤਾਂ ਸਫ਼ੈਦਪੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਹੂ ਲਾਹੁਣੇ ਸਨ ਪਰ...।’
ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਅੱਥਰੂਆਂ ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲ ਰਹੀ। ਘੰਡੀ ਵੱਜਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਟਿਸ਼ੂ ਪੇਪਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਨੱਕ ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅੱਖਾਂ... ਗਲ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਵੀ ਟਿਸ਼ੂ ਪੇਪਰ ਫੇਰਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹਨੂੰ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਜਿਵੇਂ ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਹੰਝੂ ਡਿੱਗ ਰਹੇ ਹੋਣ ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਅੱਥਰੂ ਹਨ। ਜਿਉਂ ਹੀ ਉਹਦੇ ਇਹ ਹੰਝੂ ਕਾਰਪੈਟ ’ਤੇ ਡਿੱਗਦੇ ਹਨ, ਅੱਥਰਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਲਈ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਕਵਿਤਾ ਬਣੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।
ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਤੋਂ ਖੂਹ ਤੱਕ ਰਾਹ
ਅਜੇ ਵੀ ਜੀੳੂਂਦਾ ਹੈ
ਪਰ ਅਣਗਿਣਤ ਪੈੜਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦੱਬੀ ਗਈ
ਉਹਦੀ ਪੈੜ ਵਿਚ
ਹਾਲੇ ਵੀ ਇਕ ਕੰਡੇ ਦਾ ਜ਼ਖ਼ਮ ਹੱਸਦਾ ਹੈ।
ਸੰਪਰਕ:  +91 94630 63990