ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲੇਖ ਮੈਂ ਨਾਸਤਕ ਕਿਉਂ ਹਾਂ? ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਬਹਾਨੇ -ਸਾਧੂ ਬਿਨਿੰਗ

ਤੇਈ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਵੱਖਰੀ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ, ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹੀ ਮੌਤ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਅੱਖਾਂ ਪਾ ਕੇ, ਲਿਖਿਆ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇਹ ਲੇਖ "ਮੈਂ ਨਾਸਤਕ ਕਿਉਂ ਹਾਂ?' ਪੜ੍ਹਨ ’ਤੇ ਹਰ ਵਾਰ ਹੈਰਾਨ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ, ਇਹ ਗੱਲ ਹੈਰਾਨ ਤੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਸਾਫ ਸੁਥਰੀ ਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਲਿਖਤ ਵਲ ਬਣਦਾ ਧਿਆਨ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਲਿਖਾਰੀ ਬਰਟਰੈਂਡ ਰੱਸਲ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਸ ਲੇਖ ਤੋਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, 'ਮੈਂ ਇਸਾਈ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ?' - ਵ੍ਹਾਈ ਆਈ ਐਮ ਨਾਟ ਏ ਕ੍ਰਿਸਚੀਅਨ?। ਰੱਸਲ ਦੇ ਉਸ ਲੇਖ ਨੇ ਇਸਾਈ ਮੱਤ ਉੱਤੇ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਗਹਿਰੀ ਸੱਟ ਮਾਰੀ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਇਸਾਈ ਮੱਤ ਅਜੇ ਤੱਕ ਵੀ ਕੰਬਦਾ ਹੈ।

ਇਕ ਵੱਖਰੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਇਹ ਗੱਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲੇਖ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਲਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਸ ਲੇਖ ਨੇ ਸਾਡੇ ਧਾਰਮਿਕ ਲੋਕਾਂ ਉੱਪਰ ਉਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਰੱਸਲ ਦੇ ਲੇਖ ਨੇ ਇਸਾਈਆਂ ਉੱਪਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦੀ। ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਸ ਲੇਖ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਨਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਪਰ ਹੁਣ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਇਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ/ਭਾਰਤ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਖਤ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਦੋ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਉਹਲੇ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਖੱਬੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਤਾਕਤਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਇਹ ਗੱਲ ਸਮਝ ਵੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਫੌਰੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਜਥੇਬੰਦ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਵਰਗਾ ਵਿਚਾਰ ਅੜਿੱਕਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਸੋ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਥੇਬੰਦ ਕਰਨ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਅਮਲੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਦੂਜੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਹਿਮੀਅਤ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰੱਬ ਅਤੇ ਧਰਮ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪਿਛਾਂਹ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਉਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਸਿੱਖ ਤੇ ਕਦੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਬਣਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੰਮ ਬੜਾ ਚੇਤਨ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬਹੁਤੀ ਵਾਰੀ ਭਾਈ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮੁੜ ਸਿੱਖ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ 1927 ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਸਮੇਂ ਖਿੱਚੀ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜੇ ਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਚੌਥੀ ਜਮਾਤ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਲਿਖੇ ਲੇਖ ਵਿਚ ਇਹ ਝੂਠੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਰਜ ਹੈ:  "ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਬੈਰਕ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਜਪੁਜੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।" ... ... ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ "ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜਪੁਜੀ ਸਾਹਿਬ ਫੜਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪਾਠ ਕਰਨ ਲਈ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।"

ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਲਗਾਤਾਰ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਗੱਲ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲੇਖ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਰਤੀਆਂ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਿਆਸੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਘੱਟ ਦੇਖਣ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਉਲਟ ਨਿੱਤ ਉਸ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪੂਜਾ ਪਾਠ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਦੀ ਰੂਹ ਲਈ ਅਰਦਾਸਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀਆਂ/ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਰੌਸ਼ਨ ਦਿਮਾਗ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਤਿਕਾਰ ਵਾਲੇ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਹੋਰ ਬੇਇਨਸਾਫੀ ਕਿਆਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਉਹਦੇ ਨਾਂਅ ’ਤੇ ਅਰਦਾਸਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਰਦਾਸ ਬਾਰੇ ਉਹਦੇ ਲਿਖੇ ਸ਼ਬਦ ਪੜ੍ਹਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ: ਅਰਦਾਸ ਨੂੰ "ਮੈਂ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਖੁਦਗਰਜ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਤੇ ਘਟੀਆ ਕੰਮ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ"।

 

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰੱਬ, ਧਰਮ ਤੇ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਸਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਅੱਜ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ?

ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿਚ, ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਤੇ ਖਾਸ ਕਰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ, ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਧਾਰਮਿਕ ਗਲਬਾ ਇਸ ਸਮੇਂ ਹੈ, ਉਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਕਤੀ, ਪੈਸਾ ਤੇ ਸਮਾਂ ਨਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਮਸਲਾ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਸਲੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਕੋਈ ਭਲਾਈ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਧਾਰਮਿਕ ਮਸਲੇ ਹਰ ਸਮੇਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਮਾਲ ਨੂੰ ਖਤਰੇ ਵਿਚ ਪਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਧਰਮ ਤੇ ਸਿਆਸਤ ਰਲ਼ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਨਰਕ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ, ਤਕਰੀਬਨ ਹਰ ਕੋਈ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜੋਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਰਾਜ ਕਰ ਰਹੇ ਲੋਕ ਸਿਰੇ ਦੇ ਧੋਖੇਬਾਜ ਤੇ ਬਦਮਾਸ਼ ਹਨ। ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਦੀ ਸਖਤ ਪਕੜ ਹੀ ਹੋਵੇ। ਦੋਵੇਂ ਪਾਰਟੀਆਂ, ਅਕਾਲੀ ਤੇ ਬੀ ਜੇ ਪੀ, ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਹਿਸਾਸਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਰਾਜ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕੀਵੀ ਸਦੀ ਵਿਚ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਪਿੱਛੇ ਵਲ ਨੂੰ ਮੋੜ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖਤਰਨਾਕ ਰੁਝਾਨ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

 

ਇਸ ਔਖੇ ਮਸਲੇ ਦਾ ਹੱਲ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੱਭਿਆ ਜਾਵੇ?

ਮੇਰਾ ਸੁਝਾਅ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਹੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੇਧ ਲਈਏ। ਆਪਣੀ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਬਾਰੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੋ ਗੱਲਾਂ ਅਤੇ ਜਿਸ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਜੂਝਣ ਲਈ ਸੇਧ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਲੇਖ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੂਜਿਆਂ ਵਲੋਂ ਲਾਏ ਇਸ ਦੋਸ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਉਸ ਦਾ ਨਾਸਤਿਕ ਹੋਣਾ ਉਸ ਦੇ ਹੰਕਾਰੀ ਹੋਣ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ? ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਖੁਦ ਸਵਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ 'ਕੀ ਮੈਂ ਬੇਲੋੜੇ ਮਾਣ ਕਰਕੇ ਨਾਸਤਕ ਬਣਿਆਂ ਹਾਂ ਜਾਂ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਡੂੰਘਾ ਮੁਤਾਲਿਆ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਮਗਰੋਂ ਨਾਸਤਕ ਬਣਿਆਂ ਹਾਂ?'  

ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਉਹ ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੰਕਾਰੀ ਬੰਦਾ ਨਾਸਤਿਕ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਚਰਚਾ ਕਰਦਾ ਹੈ: "ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਅਸਰ ਹੇਠ ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਪੱਕੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਸਨ। ਕੋਈ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਹੋਰ ਤਾਂ ਸਭ ਕੁਝ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਨਾਸਤਕ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਮੁਕਾ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਡੀ ਏ ਵੀ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਇਹਦੇ ਬੋਰਡਿੰਗ ਹਾਊਸ ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਇਕ ਸਾਲ ਰਿਹਾ। ਉਥੇ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਤ੍ਰਿਕਾਲ ਸੰਧਿਆ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਮੈਂ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਗਾਇਤ੍ਰੀ ਮੰਤਰ ਦਾ ਜਾਪ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਪੱਕਾ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸੀ। ਫੇਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧਾਰਮਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਉਦਾਰ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਸਦਕਾ ਹੀ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਅਰਪੀ। ਪਰ ਉਹ ਨਾਸਤਕ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੱਬ ਵਿਚ ਪੱਕਾ ਅਕੀਦਾ ਸੀ, ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਸੋ ਮੇਰੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਇਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋਈ।"

ਇਸ ਲੇਖ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਪੜ੍ਹ ਵਿਚਾਰ ਕੇ ਉਹ ਨਾਸਤਿਕ ਬਣਿਆਂ। ਉਹ ਖੁਦ ਨੂੰ ਮੁਖਤਾਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ: "ਅਧਿਅਨ ਕਰ ਤਾਂ ਕਿ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇ ਸਕਣ ਯੋਗ ਹੋ ਜਾਏਂ। ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਵਿਚ ਦਲੀਲਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਲੈਸ ਕਰਨ ਲਈ ਅਧਿਅਨ ਕਰ। ਮੈਂ ਅਧਿਅਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੇਰੇ ਪਹਿਲੇ ਅਕੀਦੇ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਤਬਦੀਲੀ ਆ ਗਈ।"


ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਾਰਕਸ, ਲੈਨਿਨ, ਟਰਾਟਸਕੀ, ਬਾਕੂਨਿਨ, ਡਾਰਵਿਨ, ਅਪਟਨ ਸਿੰਕਲੇਅਰ ਤੇ ਹੋਰ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਧਰਮ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਇਸ ਸਿੱਟੇ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚਾ: "1926 ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਮੇਰਾ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੱਕਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਕਿ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਸਿਰਜਨ, ਪਾਲਣਹਾਰ ਤੇ ਸਰਬ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਬੇਬੁਨਿਆਦ ਹੈ।"

ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਤੇ ਸਮਝਣ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਸੇਧ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

ਮੇਰਾ ਸੁਝਾਅ ਹੈ ਕਿ ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਬਾਰੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਬਾਰੇ ਸਾਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਨ ਗੁੜਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਸ ਹੋ ਰਹੀ ਚਰਚਾ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋਈਏ। ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਇੰਨਕਲਾਬ ਜਾਂ ਅਸਲੀ ਤਬਦੀਲੀ ਤਾਂ ਸਿਆਸੀ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਹੀ ਆਵੇਗੀ ਪਰ ਜਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਉਸ ਰਾਹ ਵਲ ਜਾਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦੀ ਹੋਵੇ ਉਸ ਬਾਰੇ ਫਿਕਰ ਕਰਨ ਦੀ ਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

ਸਾਡੀਆਂ ਖੱਬੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੇ ਵੋਟਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਇਸ ਪਾਸੇ ਵਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਤੋਂ ਕੰਨੀ ਕਤਰਾਈ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਸਿਆਸੀ ਬੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਉਹਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਕਿ ਬਰਾਬਰਤਾ ਵਾਲਾ ਸਮਾਜ ਸਿਰਜਣ ਲਈ ਸਿਆਸੀ ਸੂਝ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੌਧਿਕ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਵੀ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਤੇ ਧਰਮ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੁੱਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਤੋ ਰੋਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ: "ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦਾ ਹਾਮੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ਉਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਹਰ ਗੱਲ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨੀ ਪਏਗੀ, ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ, ਤੇ ਇਹਦੇ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਨਾ ਪਏਗਾ, ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਇਕੱਲੀ ਇਕੱਲੀ ਗੱਲ ਦੀ ਬਾਦਲੀਲ ਪੁਣਛਾਨ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ।"

ਸੋ ਮੇਰਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਸੰਸਾਰ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਬਾਰੇ ਸਾਨੂੰ ਜਾਣੂੰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵਾਂਗ ਹੀ ਇਕ ਵੱਖਰੇ ਹੌਸਲੇ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੱਬ ਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਸਕੀਏ।

ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਜਾਤੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਦੀ ਪੂਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੂਜੇ ਬੰਦੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਸਿਆਸੀ, ਸਰਕਾਰੀ ਜਾਂ ਗੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜਾਤੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਿਚ ਦਖਲ ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਕਰਨ ਦਾ ਹੱਕ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਜਥੇਬੰਧਕ ਧਰਮਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਹੱਕ ਖੋਹਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਉੱਪਰ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਠੋਸਣ।

ਅਸੀਂ ਕਨੇਡਾ ਵਿਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਇਕ ਚੰਗਾ ਮੁਲਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਹੈ ਵੀ। ਮੇਰੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਏਥੇ ਧਰਮ ਤੇ ਸਟੇਟ ਵਿਚ ਦੂਰੀ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਾਪਰੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜੱਦੋਜਿਹਦ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਧਰਮ ਤਾਕਤ ਤੋਂ ਪਾਸੇ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਗੋਂ ਹਰ ਧਰਮ ਦੀ ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਤਾਕਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਸਗੋਂ ਤਾਕਤ ਹੋਵੇ ਹੀ ਉਹਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ। ਤੇ ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚ ਤਾਕਤ ਧਾਰਮਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਹੈ ਉਥੇ ਜੀਵਨ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੈ।

ਸਾਨੂੰ ਸਾਵਧਾਨ ਰਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਕਿਤੇ ਸਾਡਾ ਇਹ ਮੁਲਕ ਕਨੇਡਾ ਵੀ ਮੁੜ ਕੇ ਉਸ ਪਾਸੇ ਵਲ ਨੂੰ ਨਾ ਸਰਕ ਜਾਵੇ। ਕਈ ਕੁਝ ਬੜਾ ਖਤਰਨਾਕ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਡਾ ਆਪਣਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਹਿੱਸੇਦਾਰ ਹੈ। ਕਨੇਡਾ ਵਿਚਲੇ ਸਾਡੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਗੈਰ-ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾ ਏਨੀ ਤਾਕਤ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਸਕੇ ਅਤੇ ਸੇਧ ਦੇ ਸਕੇ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਤਾਕਤ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਹੈ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਏਥੋਂ ਦੇ ਹਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਲੋਕ ਵੀ ਸਮਝਦੇ ਤੇ ਜਾਣਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਸਾਰੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਦਾਰੇ ਸਿਆਸੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦਦੇ ਹਨ, ਸਨਮਾਨਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੋਟ ਪਾਉਣ ਲਈ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਉਤਸਾਹਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਸੈਕੂਲਰ ਤੇ ਡੈਮੋਕਰੈਟਿਕ ਮੁਲਕ ਲਈ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਵਧੀਆ ਰੁਝਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਿਹੜੀ ਵੀ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਜਾਂ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ਉਹ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਲੋਂ ਮਿਲੇ ਸਹਿਯੋਗ ਬਦਲੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਗਰਾਂਟਾਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਲੋੜੀਂਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਸਾਡੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਹੋਰ ਪੱਖਾਂ ਵੱਲ ਉਨਾਂ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ। ਤੀਜੇ ਚੌਥੇ ਥਾਂ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਾਡੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਕਨੇਡਾ ਵਿਚ ਵਿਕਾਸ ਵਾਸਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਕੋਈ ਇਮਦਾਦ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਹੀ। ਸਰਕਾਰੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਾਡੀ ਬੋਲੀ ਅਜੇ ਵੀ ਕਨੇਡਾ ਵਿਚ ਬਦੇਸ਼ੀ ਬੋਲੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਕਨੇਡੀਅਨ ਸਾਹਿਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਦੇ ਵਾਧੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਸੌ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਇਥੇ ਲਿਖੇ ਜਾ ਰਹੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਕਨੇਡਾ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪੜ੍ਹ ਜਾਂ ਪੜ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਜਦ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿਚ ਯੂਰਪੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਵਿਭਾਗ ਹਨ। ਪਰ ਸਾਡਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਧਾਰਮਿਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਲਈ ਮਿਲਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਹੀ ਹਰ ਵੇਲੇ ਕੱਛਾਂ ਵਜਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਡੇ ਲਈ ਫਿਕਰ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਕਨੇਡਾ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਦਾ ਤਾਂ ਹੀ ਕੋਈ ਫਾਇਦਾ ਹੈ ਜੇ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਸੇਧ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਹੀ ਪਾਸੇ ਵਲ ਲੈ ਜਾਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਏ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿਰਫ ਸ਼ੌਕ ਵਜੋਂ ਨਾਸਤਿਕ ਹੋਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਹ-ਪੱਖੀ ਰੋਲ਼ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਚੇਤਨ ਸੀ ਤੇ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਏਨੀ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਗੁਆਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੇ ਸਮਾਂ ਬਰਬਾਦ ਕਰਨ ਤੋਂ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾਵੇ।

 

ਕਨੇਡਾ ਦੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਧਰਮ ਤੋਂ ਕੀ ਖਤਰਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ?

ਇਸ ਖਤਰੇ ਦੀ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਅਸੀਂ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਾਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਕੂਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਜਿਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਨੇਡਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਕੂਲ, ਤੇ ਖਾਸ ਕਰ ਧਾਰਮਿਕ ਸਕੂਲ ਇਸ ਵੇਲੇ ਵਧ ਫੁਲ ਰਹੇ ਹਨ ਉਸ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਕਨੇਡਾ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿਚ ਸੂਝਵਾਨ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੇ ਲੰਮੀ ਜੱਦੋ-ਜਹਿਦ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕ ਅਰਦਾਸਾਂ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰਚਾਰ ’ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਵਾ ਰੱਖੀ ਹੈ। ਪਰ ਹੁਣ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰਚਾਰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਖਤਰਨਾਕ ਰੁਝਾਨ ਹੈ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਹਦੇ ਮਾੜੇ ਸਿੱਟੇ ਨਿਕਲ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਕੂਲ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਟੈਕਸ ਦੇ ਪੈਸੇ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਰਕਾਰਾਂ ਪਬਲਿਕ ਵਿਦਿਆ ਉੱਪਰ ਖਰਚ ਆਉਂਦਾ ਪੈਸਾ ਘਟਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਜੇ ਇਹ ਰੁਝਾਨ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ ਪਬਲਿਕ ਸਕੂਲਾਂ (ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲਾਂ) ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਗੜਦੀ ਜਾਏਗੀ ਤੇ ਫੇਰ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰਨ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪਏਗਾ। ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਤੋਂ ਇਹ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਕਨੇਡਾ ਦੇ ਵਿਦਿਅਕ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਸਾਨੂੰ ਫਿਕਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਧਿਆਪਕ, ਜਿਵੇਂ ਬੀ ਸੀ ਟੀਚਰਜ਼ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ, ਅਜੇ ਵੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਬਲਿਕ ਸਕੂਲਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਏਨੀ ਨਾ ਵਿਗੜੇ। ਜਿੰਨਾ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਤਨਖਾਹਾਂ ਲਈ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਨਾਂ ਹੀ ਬੀ ਸੀ ਵਿਚ ਵਿਦਿਆ ਦੀ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਏਹੀ ਕੁਝ ਓਨਟੈਰੀਓ ਜਾਂ ਹੋਰ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਸਾਨੂੰ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸਾਥ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਇਕ ਵੱਡੀ ਲੋੜ ਧਰਮ ਤੇ ਸਿਆਸਤ ਵਿਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੂਰੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਹੈ। ਕਨੇਡਾ ਵਿਚ ਜਿਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਧਰਮ ਤੇ ਸਿਆਸਤ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆ ਵਰਗੇ ਅਦਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਇਹ ਦੂਰੀ ਘਟਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਡੇ ਲਈ ਚਿੰਤਾ ਵਾਲੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਜਥੇਬੰਦ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਟੈਕਸ ਦੀਆਂ ਛੋਟਾਂ ਤੇ ਗਰਾਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਇਮਦਾਦ ਬੰਦ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਮਾਨਤਾ ਜਾਂ ਇਮਦਾਦ ਨਹੀਂ ਮਿਲਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਇਹ ਰੁਝਾਨ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਕਨੇਡੀਅਨ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸੇ ਕਿਸਮ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਅਸੀਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜਿੱਥੇ ਧਰਮ ਤੇ ਸਿਆਸਤ ਵਿਚਕਾਰ ਕੋਈ ਦੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਸਾਡੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਸੇਧ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਰਹਿਣਯੋਗ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਭਾਈਵਾਲ ਬਣੀਏ। ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਲਈ ਇਹ ਸਹੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਹੋਵੇਗੀ।
ਈ-ਮੇਲ: sadhu.binning@gmail.com

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਨਹੀਂ ਗਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ - ਦ' ਅਨਸੰਗ ਹੀਰੋਜ਼

- ਬਲਵਿੰਦਰ ਗਰੇਵਾਲ (98552-82284)

ਇਸ ਲੇਖ ਦਾ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸ੍ਰੋਤ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਤੇ ਵਾਪਰੀਆਂ ਦੋ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਾਮੂਲੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਮਾਮੂਲੀ ਵੀ ਤੇ ਅਕਾਰ-ਪ੍ਰਕਾਰ ਪੱਖੋਂ ਇੱਕ ਦੂਜੀ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੀਆਂ ਵੀ।
ਪਹਿਲੀ ਘਟਨਾਂ ਲਗਭਗ ਦੋ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ।
ਮੰੈਂ ਆਪਣੇ ਅਜੀਜ਼, ਹਰਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਘਰੋਂ ਆ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਸੱਜਣ ਰੋਕ ਲੈਂਦੇ ਹਨ-
-ਹੁਣ ਤਾਂ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦਾ ਕੁਸ਼ ਨਾਂ ਕੁਸ਼ ਕਰਨਾ ਪਊ, ਇੱਟਾਂ'ਚੋਂ ਮਿੱਟੀ ਕਿਰਨ ਲੱਗ ਪੀ-
ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਉੱਪਰ ਉੱਠੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਸੇਧ, ਉੱਪਰ ਛੱਤ ਵੱਲ ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ। ਮੀਂਂਹ ਦਾ ਪਾਣੀ ਚੋਣ ਨਾਲ ਬਦਰੰਗ ਹੋਈਆਂ ਇੱਟਾਂ- ਬਾਲੇ ਅਤੇ ਸ਼ਤੀਰੀਆਂ, ਭੁਰੇ ਹੋਣ ਬਾਅਦ ਕਾਲੇ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ।
-ਛੱਤ ਬਦਲ ਹੋਊ- ਮੈਂ ਬਾਪੂ ਦੀ ਕਈ ਵਾਰ ਕਹੀ ਗੱਲ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਹਾਂ।
ਫੇਰ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜੇ ਬੰਦੇ ਨੇ ਇੱਕ ਗੱਲ ਸੁਣਾਈ।
ਅਚਾਨਕ ਉੱਤਰ ਆਏ ਮੀਂਹ ਨੇ, ਇੱਕ ਦਿਨ, ਕਈ ਜਣੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ'ਚ ਰੋਕ ਲਏ ਸਨ। ਭਿੱਜਦਾ ਭਿਜਾਉਂਦਾ, ਭਾਦਲੇ ਵਾਲਾ ਡੋਗਰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸਾਈਕਲ ਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਹੇਠ ਆ ਖੜ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਚਾਰ ਕੁ ਕਣੀਆਂ ਚੱਜ ਨਾਲ ਪਈਆਂ, ਸਾਰਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਚੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਡਿਗਦੇ ਤੁਪਕਿਆਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੁੰਦਿਆਂ, ਥਾਂ-ਥਾਂ ਤੋਂ ਚੋਂਦੀ ਛੱਤ ਵੱਲ ਵੇਖਦਿਆਂ ਡੋਗਰ ਨੇ ਸਹਿ ਸੁਭਾਅ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ- ਬਾਬਾ ਤੇਜਾ ਮਰ ਗਿਆ?-
-ਹਾਂ, ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਹੋਗੇ, ਉਹਨੂੰ ਤਾਂ ਮਰੇ ਨੂੰ- ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਣ'ਚ, ਕੁਝ ਪਲ ਲੱਗੇ ਕਿ ਅਚਾਨਕ ਮੀਂਹ ਨਾਲ ਚੋਂਦੀ ਛੱਤ ਹੇਠ, ਬਾਬਾ ਤੇਜਾ ਕਿੱਥੋਂ ਆ ਗਿਆ।
-ਮਖਿਆ, ਉਹਨੇ ਨੀਂ ਜਿਊਂਦੇ ਜੀਅ ਕਿਸੇ ਸਾਂਝੇ ਥੌਂ ਨੂੰ ਅਜਾਂ ਲੱਗਣ ਦਿੱਤੀ। ਕੀ ਮਜਾਲ ਜੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ'ਚੋਂ ਤਿਪ ਵੀ ਚੋ ਜਾਂਦੀ- ਡੋਗਰ ਨੇ ਦੂਰ ਘੁਲੇ ਖੜੇ ਕਾਲੇ ਬੱਦਲਾਂ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ।
ਇਹ ਬਾਬਾ ਤੇਜਾ ਮੇਰਾ ਬਾਪੂ ਸੀ।
*************
ਦੂਜੀ ਘਟਨਾ ਥੋੜ੍ਹੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਹੈ। ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਜੀਅ, ਕਿਤੇ ਮਿਲਣ ਗਏ, ਰਾਤ ਰੁਕ ਗਏ ਸਨ। ਛੇ ਕੁ ਸਾਲ ਦਾ ਮੇਰਾ ਬੇਟਾ, ਤਿਸਨੂਰ, ਉਡੀਕਦਾ-ਉਡੀਕਦਾ ਓਦਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਔਟਲਿਆ ਜਿਹਾ ਫਿਰਦਾ ਉਹ ਮੇਰੇ ਕਮਰੇ'ਚ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹੀ ਲੇਟ ਗਿਆ। ਖੇਡਣ ਦੇ ਲਾਲਚ ਉਹ ਦੂਜਿਆਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਿਆ ਤੇ ਹੁਣ ਮਨ-ਮਸੋਸੀ ਪਿਆ ਸੀ। ਪਿਆ-ਪਿਆ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਸੌਂ ਗਿਆ।
ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਤਿਸਨੂਰ ਨੂੰ ਖੰਘ ਛਿੜੀ। ਅੱਧੀਆਂ ਕੁ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ, ਉਹ ਫਿਰ ਸੌਂ ਗਿਆ।
ਖੰਘ ਫਿਰ ਛਿੜੀ। ਉਹ ਬੇਚੈਨੀ ਜਿਹੀ'ਚ ਖੰਘਦਾ ਪਾਸਾ ਪਰਤ ਕੇ ਫਿਰ ਸੌਂ ਗਿਆ। ਖੰਘ ਫਿਰ ਛਿੜੀ ਤੇ ਫਿਰ ਛਿੜਦੀ ਰਹੀ। ਉਸਦੀ ਵਾਰ ਵਾਰ ਛਿੜਦੀ ਖੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਸਾਫ ਦਰਦੀਲੀ ਬੇਚੈਨੀ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੁਲ੍ਹੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਗਰਮ ਪਾਣੀ'ਚ ਦਿੱਤੀ ਦਵਾਈ ਅਤੇ ਨਿੱਘ ਨਾਲ ਉਹਨੂੰ ਕੁਝ ਟਿਕਾ ਆਇਆ। ਪਰ ਸ਼ਾਂਤ ਟਿਕੇ ਪਏ ਤਿਸਨੂਰ ਵੱਲ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਮੇਰੇ ਮਨ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਹਿੱਲ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਹਰ ਪਲ ਲਗਦਾ, ਹੁਣੇ ਇਸਨੂੰ ਫਿਰ ਖੰਘ ਛਿੜੇਗੀ ਤੇ ਉਸਦਾ ਰੁਕਦਾ ਸਾਹ ਮੇਰਾ ਦਮ ਘੁੱਟ ਦੇਵੇਗਾ।
ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਸੌਣ ਲਈ ਉਹਦੇ ਕਮਰੇ'ਚ, ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਨੂੰ ਹੀ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਸ਼ਾਂਤ ਸੀ।
ਮੰੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਹੁਣ ਮੈਂ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹ ਸਕਾਂਗਾ। ਪਰ ਨਹੀਂ। ਉਸਦਾ ਖੰਘਦੇ ਦਾ ਲਾਲ ਹੋਇਆ ਚਿਹਰਾ ਤੇ ਅੱਧ ਖੁਲ੍ਹੀਆਂ ਅੱਖਾਂ, ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਉਦਾਸੀ ਮੇਰੀ ਕਲਪਨਾ'ਚ ਉੱਤਰ ਗਈ ਸੀ। ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਉਹ ਖੰਘਦਾ ਨਾ ਸੁਣਦਾ ਸੀ, ਨਾ ਦਿਸਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਵੀ ਇੱਕ ਹੌਲ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਪੈਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਘੜੀ-ਮੁੜੀ ਉਹਦਾ ਹਰਾਸਿਆ ਮੂੰਹ ਮਨ ਦੀ ਅੱਖ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਜਾਂਦਾ।
ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ।
ਅਚਾਨਕ ਮਨ'ਚ ਖਿਆਲ ਉੱਭਰਿਆ- ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹੀ ਖਾਂਸੀ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਕਿੰਨਾ ਚਿੰਤਤ ਹਾਂ। ਦੋ ਵਾਰ ਦਵਾਈ ਪਿਲਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸ਼ਾਂਤ ਸੁੱਤਾ ਵੇਖ ਕੇ ਵੀ ਉਸਦਾ ਦੁੱਖ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਪਰ ਕਿੰਨੇ ਬੱਚੇ ਹਨ, ਜੋ ਗਰੀਬੀ ਅਤੇ ਸੌ ਹੋਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ, ਐਨ ਇਸ ਘੜੀ ਵਿਲਕ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ। ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਹੋਣ ਦੇ 'ਦਮਗਜੇ' ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਮੌਕਾ ਮਿਲਦੇ ਹੀ ਆਪਣੀ ਸੰਵੇਦਨਾਂ ਦਾ ਢੰਡੋਰਾ ਪਿੱਟਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਬਿਮਾਰੀ ਨਾਲ, ਹੋਰ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਠੰਢ ਨਾਲ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ, ਅਚਨਚੇਤ ਠਾਹ-ਠਾਹ ਡਿੱਗਦੇ ਹੰਕਾਰੀ ਬੰਬਾਂ ਨਾਲ ਮਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਦ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਭਰੇ ਭੁਕੰਨੇ ਘਰ ਦੇ ਨਿੱਘ ਵਿੱਚ ਆਰਾਮ ਨਾਲ 'ਸਭ ਹੱਛਾ' ਮੰਨ ਕੇ ਪਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁਖਦਾਈ ਚੀਕਾਂ ਨਹੀਂ ਸੁਣਦੀਆਂ, ਦਰਦ ਵਿੰਨ੍ਹੇ ਚਿਹਰੇ ਨਹੀਂ ਦਿੱਸਦੇ, ਪੀੜੋ ਪੀੜ ਹੋਈਆਂ ਅੱਖਾਂ'ਚੋਂ ਇੱਕ ਟੱਕ ਝਲਕਦੀ ਉਦਾਸੀ ਹਿਰਦੇ'ਚ ਨਹੀਂ ਉੱਤਰਦੀ। ਮਾਨਵਤਾ ਆਪਣੇ ਲੇਖਾਂ, ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਾਸਤੇ ਕਿਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਾਂਭੀ ਪਈ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਵਾਸਤਾ ਨਹੀਂ, ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਹੀਂ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਰਲ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਮਨ ਦੇ ਮਾਰੂਥਲਾਂ ਤੇ ਇੱਕ ਬੰਦਾ ਉੱਭਰਿਆ।
ਲੰਮਾ ਲੰਝਾ। ਧੋਤੀ ਦਾ ਲਾਂਗੜ ਮਾਰਿਆ ਹੋਇਆ, ਧੜੋਂ ਨੰਗਾ ਤੇ ਸਿਰ ਤੇ ਖੱਦਰ ਦੇ ਮਟਮੈਲੇ ਜਿਹੇ ਪਰਨੇ ਦਾ 'ਮੰਡੇਸ', ਪੈਰਾਂ'ਚ ਦੁਖੱਲੀ ਜੁੱਤੀ। ਦੋਵਾਂ ਹੱਥਾਂ'ਚ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਛਲਕਦੀਆਂ ਬਾਲਟੀਆਂ। ਰੇਤੇ'ਚ ਧਸ-ਧਸ ਜਾਂਦੇ ਪੈਰ ਤੇ ਮੌਸਮ-
ਤਪਦੀ ਵਾਅ ਵਗੇ ਅਸਮਾਨੋਂ, ਪੰਛੀ ਮਾਰ ਉਤਾਰੇ।
ਮੇਰੀ ਸੁਤਾ, ਰੇਤੇ ਤੇ ਪਈਆਂ ਉਹਨਾਂ ਪੈੜਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਿੱਛਲ ਖੋੜੀ ਹੋ ਮੁੜੀ, ਤਪਦੀ ਰੇਤ'ਚ, ਠੰਡਾ ਪਾਣੀ ਲਈ ਜਾਂਦੇ ਬੰਦੇ ਵੱਲ।
ਇਹ ਬਾਬਾ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਜਿਸਦੀ ਸਮਾਧ ਪਿੰਡ ਦੇ ਛਿਪਦੇ ਪਾਸੇ ਐ ਤੇ ਲੋਕ ਉਹਨੂੰ 'ਚੜ੍ਹਤੇ ਆਲਾ' ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਉਂਜ ਹੁਣ ਉਹਨੂੰ ਕੋਈ ਨੀਂ ਜਾਣਦਾ। ਬੱਸ ਟਾਂਵਾਂ-ਟਾਂਵਾਂ ਕੋਈ ਬੰਦਾ, ਬਾਹਲੀ ਹੱਦ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਮਿਲ ਸਕਦੈ
-ਉਹ ਹਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਲਾਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ-
ਪਰ ਹੁਣ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ, ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਸੀ, ਕਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ 'ਬਾਬਿਆਂ ਦੇ ਚੜ੍ਹਤੇ' ਨੂੰ 'ਸੱਤੇ ਖੈਰੀਂ' ਵਸਦੇ, ਗੱਜ ਵੱਜ ਵਾਲੇ ਬਾਬਿਆਂ ਦੇ ਲਾਣੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੁੱਖ ਤਿਆਗ ਕੇ, ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਫੈਲੇ ਦੋ ਕੋਹ ਮਾਰੂਥਲ ਦਾ ਸਦੀਵੀ ਪਾਂਧੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਕਿਹੜਾ ਪੁੰਨਣ ਸੁਦਾਗਰ ਸੀ ਜੋ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਚੜ੍ਹਤੇ ਦੇ ਸਿਰਹਾਣਿਓਂ, ਸੁੱਖ-ਸ਼ਾਂਤੀ ਤੇ ਚੌਂਹ ਪਿੰਡਾਂ'ਚ ਗਹਿਣੇ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਮੋਹ, ਲੋਭ ਅਤੇ ਮਾਣ ਚੁਰਾ ਕੇ ਭੱਜ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਕਿਹੜਾ ਖੋਜ-ਖੁਰਾ ਸੀ। ਜਿਸਨੇ ਉਹਨੂੰ ਪਿੰਡੋਂ ਬਾਹਰ, ਉਜਾੜ ਜਾਪਦੇ ਲੁੰਡਾਂ-ਲਾੜਾਂ ਤੇ ਸਰਕੰਡਿਆਂ ਦਾ ਵਾਸੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਕਿਹੜੀ ਭਾਵਨਾ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਲੋਕਾਈ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਬਣਾਇਆ-
-ਚੜ੍ਹਤੇ ਆਲੇ ਬਾਰੇ ਕੁਸ਼ ਦੱਸ- ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਮੈਂ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ।
-ਆਪਣੇ'ਚੋਂ ਤੀ ਉਹ?-
-ਨਹੀਂ, ਉਹ ਤਾਂ ਬਾਬਿਆਂ 'ਚੋਂ ਤੀ, ਤਾਏ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿਓਂ ਦੇ ਬਾਬੇ ਦਾ ਛੋਟਾ ਭਾਈ- ਬਾਪੂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬਾਬਿਆਂ ਦਾ 'ਕੁਰਸੀਨਾਮਾ' ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
-ਊਂ ਬਹੁਤੀ ਗੱਲ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਵੀਰ ਨਰੰਜਣ ਸਿਓਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛੀਂ, ਉਹਦੇ ਬਾਬੇ ਦਾ ਆੜੀ ਤੀ ਬਾਬਾ ਚੜ੍ਹਤਾ-
ਪਿੰਡ ਦੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨਾਲ, ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਮੇਰੀ ਵਾਹਵਾ 'ਆੜੀ' ਰਹੀ ਹੈ। ਵੀਰ ਨਰੰਜਣ ਸਿਓਂ ਮਿਸਤਰੀ, ਜੀਹਨੇ ਤਿੰਨ ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਧੁੱਪ ਸੇਕੀ (1898-2002) ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀ ਜੀਹਨਾਂ ਨੇ ਬਾਬਾ ਚੜ੍ਹਤਾ ਅੱਖੀਂ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਬਾਬੇ ਚੜ੍ਹਤੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਚਾਨਕ ਉੱਸਰ ਆਏ 'ਮਹਾਂ-ਮਾਨਵ' ਬਾਰੇ ਬਹੁਤੀ ਸੂਚਨਾ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਤਾਂ ਇੱਕੋ ਗੱਲ ਤੇ ਤੋੜਾ ਝਾੜਿਆ ਸੀ।
-ਬੱਸ, ਜੀਹਦੇ ਵੱਲ 'ਉਹਦੀ' ਨਜ਼ਰ ਸਵੱਲੀ ਹੋ ਜਾਵੇ-
ਪਰ ਇਹ ਨਜ਼ਰ 'ਸਵੱਲੀ' ਹੋਣ ਵੇਲੇ ਦੇ, ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਹਾਲਾਤ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਭੁਗੋਲ ਬਾਰੇ, ਲੰਮਾਂ ਸਮਾਂ ਇੱਕ ਕਹਾਵਤ ਰਹੀ ਹੈ-
ਚਹਿਲਾਂ ਦਾ ਵਸਾਹ ਨੀ ਬੂਥਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਰਾਹ ਨੀ।
ਬੂਥਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹਰ ਰਾਹ ਕਿਤੋਂ ਬਦੋਬਦੀ ਆ ਟਿਕੇ ਰੇਤੇ ਨੇ ਖਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਮੁਰੱਬੇਬੰਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੱਕ ਉੱਚੇ-ਉੱਚੇ ਟਿੱਬਿਆਂ ਤੇ ਕਿੱਕਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪਿੰਡ ਵੇਖਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ। ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਖੱਤਿਆਂ'ਚ ਬਹੁਤੇ ਥਾਈਂ ਵੰਡੀ ਹੋਈ ਜ਼ਮੀਨ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਚਾਰ ਕੀਲੇ ਜ਼ਮੀਨ ਸੀ ਤਾਂ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਥੋੜ੍ਹੀ ਕਰ ਕੇ ਪੰਜ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਵੰਡੀ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ। ਨਾ ਬੰਦਾ ਵਾਹੁਣ ਜੋਗਾ ਨਾ ਛੱਡਣ ਜੋਗਾ।ਮੀਂਹ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਪਾਣੀ ਦਾ ਇੱਕ ਇੱਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਖੂਹ, ਤੇ ਦੋ-ਦੋ ਵਿੱਘੇ 'ਤੇ ਖੂਹ ਕੋਈ ਕਿਵੇਂ ਲਾਵੇ। ਬਹੁਤਾ ਮਾਤੜਾਂ ਦੇ ਤਾਂ ਖਾਣ ਜੋਗੇ ਦਾਣੇ ਵੀ ਰੱਬ ਦੇ ਆਸਰੇ ਹੁੰਦੇ। ਬੰਦਾ ਇੱਕ ਥਾਂ ਦੋ ਵਿੱਘੇ ਵਾਹ ਕੇ, ਦੂਜੇ ਥਾਂ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜਾਣ ਲਈ, ਟਿੱਬੇ ਗਾਹੁੰਦੇ ਨੂੰ ਦੁਪਹਿਰਾ ਆ ਜਾਂਦਾ।
-ਮੁਰੱਬੇਬੰਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਵਾਟਾਗਾਹੀ ਹੀ ਮਾਰ ਜਾਂਦੀ- ਕਹਿੰਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮੈਂ ਵੀ ਸੁਣੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਾਟਾਗਾਹੀ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਕਈ ਵਾਰ ਬੰਦਾ ਫੁੜ੍ਹਕ ਜਾਂਦਾ।
ਇੱਕ ਦਿਨ ਬਾਬਿਆਂ ਦਾ ਸਾਂਝੀ, ਫੁੜ੍ਹਕ ਕੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਪਾਣੀਓਂ ਤਿਹਾਇਆ। ਚੜ੍ਹਤੇ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਕਿੱਕਰ ਦੀ ਛਿੱਦੀ ਜਿਹੀ ਕੰਡਿਆਲੀ ਛਾਂ ਹੇਠ ਬਿਠਾਇਆ ਤੇ ਅਹੁ-ਕੋਹ ਭਰ ਵਾਟ, 'ਅੱਧ ਦੀ ਖੂਹੀ' ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਲਿਆਂਦਾ।
ਚੜ੍ਹਤੇ ਨੂੰ, ਕਈ ਰਾਤਾਂ 'ਹਾੜ ਬੋਲਦਾ' ਸੁਣੀ ਗਿਆ। ਅੱਖ ਲੱਗਦੀ ਤਾਂ, ਆਪਣੇ ਸਾਂਝੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਅੱਧੀ ਚਮਾੜੀ ਹੌਂਕਦੀ ਦਿਖਦੀ।
-ਜਾਰ ਪਾਣੀ ਕੰਨੀਓਂ ਤਾਂ ਨੀਂ ਬੰਦਾ ਮਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ- ਚੜ੍ਹਤੇ ਨੇ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਸਾਰੇ ਸਹਿਮਤ ਸਨ, ਪਰ ਕੀਤਾ ਕੀ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਪਰ ਚੜ੍ਹਤਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਕੋਈ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣਾ ਪੁੱਤਰ ਰਾਜ਼ੀ ਤਾਂ ਜੱਗ ਰਾਜ਼ੀ। ਪੁੱਤਰ ਬੇਚੈਨ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨੇਰੀ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਚੜ੍ਹਤਾ, ਪਿੰਡ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਪਾਸੇ, ਦੂਰ ਤਕ ਫੈਲੀ, ਤ੍ਰਵੈਣੀ ਦੇ ਆਸੇ ਪਾਸਿਓਂ, ਕਾਹੀ ਤੇ ਭੌਂਖੜਾ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਪਿੰਡ ਵੜਦੀ ਸਾਰ, ਭੌਖੜੇ ਵਾਂਗ ਹਰ ਪਾਸਿਓਂ ਚੁਭਦੇ ਬੋਲ ਉਹਨੂੰ ਮਿਲੇ ਸਨ।
-ਚੜ੍ਹਤ ਸਿਓਂ ਤਾਂ, ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ ਦੀ ਨਸਲ ਐ ਬਈ, ਕਰੂ ਕੋਈ ਕਰਾਮਾਤ-
-ਭੁੱਖਾ ਮਰਨੈ ਮਾਈਂ ਜਾਵ੍ਹੇ ਨੇ, 'ਨੋਖਾ ਈ ਝੱਲ ਚੜ੍ਹਿਐ ਇਹਨੂੰ- ਚੜ੍ਹਤੇ ਦੇ ਘਰ'ਚੋਂ ਸੇਕ ਨਿਕਲਿਆ ਸੀ- ਘਰ ਸਾਲਾ ਕੌਲੀ ਧੋਣ ਦਾ ਮਾਰਿਆ, 'ਸੁੱਕ ਮਾਂਜ' ਕਰਕੇ ਰੱਖ ਦਿੰਦੈ- ਤ੍ਰਿਵੈਣੀ ਹੇਠ ਚਲਾਊ ਪਿਆਓ-
ਪਰ ਚੜ੍ਹਤੇ ਦੇ ਹਠ ਨੇ, ਹਰ ਭੌਂਖੜੇ ਦੇ ਕੰਡੇ ਭੋਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਸੁੱਕੀ ਰੇਤ, ਫਿਰ ਕੱਚ ਵਰਗੀ ਪੀਲੀ ਮਿੱਟੀ ਤੇ ਆਖਰ ਚੜ੍ਹਤੇ ਦੀ ਕਹੀ ਦਾ ਫਲ, ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਜਾ ਲੱਗਿਆ ਸੀ। ਦੂਰੋਂ ਢਾਲ ਲਿਆ ਕੇ ਚੜ੍ਹਤਾ ਪਾਣੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਘੜੀ ਚੜ੍ਹਤੇ ਨੇ, ਪਹਿਲੇ, ਹਾਲੀ ਦੀ 'ਓਕ' 'ਚ ਪਾਣੀ ਪਾਇਆ, ਉਹਦੇ ਕੰਨਾਂ'ਚ ਲਗਾਤਾਰ 'ਬੋਲਦਾ ਹਾੜ' ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਿਆ ਤੇ ਚੜ੍ਹਤੇ ਦੀ ਕੱਚੀ ਖੂਹੀ, ਹਾਲੀਆਂ, ਪਾਲੀਆਂ ਲਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦਾ ਸਰੋਵਰ ਬਣ ਗਈ। ਤੇ ਫਿਰ ਜਿਸ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਤੇ ਨੇ, ਆਪਣੇ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਪਾਣੀ ਵੀ ਭਾਂਡੇ'ਚੋਂ ਕਿਸੇ ਹਾਲੀ ਦੇ, ਪਸੀਨੋ ਪਸੀਨੀ ਹੋਏ ਹੱਥਾਂ ਤੇ ਪਾ ਦਿੱਤਾ,'ਬਾਬਿਆਂ ਦਾ ਚੜ੍ਹਤਾ' 'ਚੜ੍ਹਤਾ ਬਾਬਾ' ਬਣ ਗਿਆ ਤੇ ਬੂਥਗੜ੍ਹ ਦੇ ਹਰ ਟਿੱਬੇ ਤੇ ਉਹਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਉੱਘੜਨ ਲੱਗ ਪਏ।
………ਤੇ ਫ਼ਿਰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਹ ਵਾਪਰਿਆ, ਜੀਹਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਚੜ੍ਹਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ। ਉਹਦਾ ਪੁੰਨ ਉਹਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ'ਚ ਪਾਪ ਬਣ ਗਿਆ।
ਜਦੋਂ ਹਾਲੀ ਮੁੜ ਰਹੇ ਸਨ। ਪੇਂਡੂ ਭਾਸ਼ਾ'ਚ ਗਰਮੀ ਦੀ ਸਤਾਈ 'ਘੁੱਗੀ' ਆਲਣੇ ਆ ਗਈ ਸੀ, ਚੜ੍ਹਤ ਸਿਓਂ ਘਰ ਆਇਆ। ਰੇਤ'ਚ ਰੌਖਲੀ ਦੇਹ, ਪਸੀਨੋ ਪਸੀਨੀ ਹੋਇਆ ਪਿੰਡਾ। ਉਹਨੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਖੱਦਰ ਦਾ ਪਰਨਾ ਲਾਹਿਆ ਤੇ ਪਰਨੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਹਵਾ ਕੀਤੀ। ਸਾਹ ਸੌਖਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਜਦ ਨੂੰ ਉਹਦਾ ਬਾਪ ਬੋਲ ਪਿਆ-
-ਆ ਗਿਆ ਬਈ ਮਾਂ ਦਾ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿਓਂ, ਪਰੋਸੋ ਇਹਨੂੰ ਲੰਗਰ, ਪੁੰਨ ਖੱਟ ਕੇ ਆਇਐ- ਵਧੀ ਖੇਤੀ'ਚ, ਘਟੇ ਬੰਦੇ ਦਾ ਦੁੱਖ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੇ ਲਹਿਜੇ'ਚ ਸਾਫ਼ ਸੀ।
-ਨਾ ਇੱਕ ਗੱਲ ਦੱਸ, ਤਿਹਾ ਤੇਰੇ ਬਾਪਾਂ ਬੌਲਦਾਂ ਨੂੰ ਨੀ ਲਗਦੀ। ਹਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾ ਕੇ ਨਵੇਂ ਦਮ ਕਰ ਦਿੰਨੈਂ। ਉਹ ਤੇਰੇ ਪਤੰਦਰ ਦੁਪਹਿਰੇ'ਚ ਇੱਕ ਹਲਿਆਈ ਹੋਰ ਵਗਲ ਲੈਂਦੇ ਨੇ। ਗਊ ਦੇ ਜਾਏ ਤੈਨੂੰ ਸਰਾਪ ਦੇਣਗੇ ਕੇ ਨਹੀਂ, ਜਿਹੜੇ ਬੇ-ਜ਼ੁਬਾਨਾਂ ਦੇ ਪੁੜੇ ਤੇਰੇ ਕਰਕੇ ਵੱਧ ਸੇਕ ਹੁੰਦੇ ਨੇ……
ਚੜ੍ਹਤੇ ਦਾ, ਪਰਨੇ ਵਾਲਾ ਹੱਥ ਥਾਂਏ ਰੁਕ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਡਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬਾਪੂ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ। ਰੋਟੀ ਖਾਧੀ ਤੇ ਸਿਰ ਵਾਲਾ ਖੱਦਰ ਦਾ ਪਰਨਾ ਗਿੱਲਾ ਕਰ ਕੇ, ਉੱਤੇ ਤਾਣ ਕੇ ਪੈ ਗਿਆ।
ਦੋ ਸਾਲ,ਚ , ਉਸ ਦਿਨ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਬਾਬਾ ਚੜ੍ਹਤਾ ਆਥਣ ਦਾ ਗੇੜਾ ਲਾਉਣ ਨਹੀਂ ਗਿਆ।-
-ਬਾਬਾ ਕੁਸ਼ ਢਿੱਲਾ-ਮੱਠਾ ਨਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ- ਹਾਲੀਆਂ ਨੇ ਪਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਤੇ ਪਾਲੀਆਂ ਨੇ ਰਾਹੀਆਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ।
ਪਰ ਬਾਬਾ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਵੀ ਨੀ ਆਇਆ। ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਬਾਬਾ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਖੂਹੀ ਦੇ ਕੋਲ ਬੈਠਾ ਦੇਖਿਆ।
ਰਾਹੀਆਂ ਨੇ ਪਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਪਾਲੀਆਂ ਨੇ ਰਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ। ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਡੀਕ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਪਰ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਭੌਂਖੜੇ ਦੇ ਤੁਰੇ ਕੰਡੇ ਫਿਰ ਫੁੱਟਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ-
-ਹੋਰ ਬਾਬਿਆਂ ਦੇ ਟੱਬਰ ਤੋਂ ਕੀ ਤਦਰਕਾਰੀ ਐ- ਬਹਿ ਗਿਆ ਥੱਕ ਕੇ- ਕਹਿਣੇ ਸੁਣਨੇ ਵਾਲੇ ਮੁਸਕੜੀਂਏਂ ਹੱਸਦੇ।
ਫਿਰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੇਖਿਆ, ਬਾਬੇ ਨੇ ਕੱਚੀ ਖੂਹੀ ਦੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਚੀਰੂ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਚੂਕਣੀ ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ'ਚ ਮਲ੍ਹਣ ਪਾ ਕੇ ਘਾਣੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤੇ ਖੂਹੀ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੇ ਫਰਕ ਨਾਲ, ਇੱਕ ਕੱਚੀ ਖਰਲ (ਖੁਰਲੀ ਵਰਗੀ ਲੰਬੀ ਹੌਦੀ ਜਿਸਨੂੰ ਸਾਡੇ ਪਾਸੇ 'ਖੇਲ੍ਹ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ) ਬਣਾ ਕੇ ਲਿੱਪ ਲਈ ਸੀ। ਹੁਣ ਡੰਗਰ ਪਸ਼ੂ ਛਾਵੇਂ ਖੜ ਕੇ ਪਾਣੀ ਪੀਂਦੇ। ਕੋਈ ਹਾਲੀ ਹਲ ਥੰਮ ਕੇ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਬਾਬਾ ਸੋਚਦਾ- 'ਹੁਣ ਠੀਕ ਐ', ਇੰਨਾਂ ਚਿਰ ਗਊ ਦੇ ਜਾਏ ਤਾਂ ਦਮ ਮਾਰਨਗੇ'-
ਫਿਰ ਤਾਂ ਖੇਲ੍ਹ ਪੱਕੀ ਹੋਈ, ਖੂਹੀ ਚਿਣੀ ਗਈ ਹਲਟੀ ਲੱਗੀ ਤੇ ਬਾਬੇ ਨੇ ਉਥੇ ਹੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਪੱਕੀ ਕੋਠੜੀ ਪਾਈ। ਵਥੇਰਾ ਕੁਸ਼ ਹੋਇਆ (ਊਂ ਅਕਾਲੀਆਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਿਲ੍ਹੇ, ਗੜੀਆਂ ਢਾਹ ਕੇ ਸੰਗਮਰਮਰੀ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਬਣਾਉਣ ਵਾਂਗ, ਬਾਬੇ ਦੀ ਅਸਲੀ ਕੋਠੜੀ ਤੇ ਖੂਹੀ ਅਸੀਂ ਵੀ ਨੀ ਸਾਂਭੀ, ਬਾਬੇ ਦੀ ਸਮਾਧ 'ਤੇ ਲੈਂਟਰ ਲਾਤਾ)
ਉਂਝ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ, ਬਾਬੇ ਦਾ ਕੰਮ ਵੇਖ ਕੇ, ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਿਸੇ ਬਾਣੀਏ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਖੂਹੀ ਤੇ ਹਲਟੀ ਲਈ ਧਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਜਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਕੋਈ ਮਦਦ ਲਏ ਬਿਨਾਂ, ਕਹਿੰਦੇ ਛੇ ਮੀਲ ਦੂਰੋਂ, ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਪੱਕੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਢੋਈਆਂ ਸਨ।
ਪਿੰਡ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਪਾਸੇ, ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਸਵਰਗ ਵਰਗੀ ਛਾਂ ਚੜ੍ਹਤੇ ਬਾਬੇ ਦੀ ਸਮਾਧ ਤੇ ਝੁਲਦਾ ਝੰਡਾ ਮੈਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਚਾਚੇ ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਦੀ ਯਾਦ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜੀਹਨੇ ਬਾਬਾ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਸੌ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਹਰੀ ਕੀਤੀ, ਜੀਹਦੇ ਭੋਗ ਤੇ ਬੋਲਦਿਆਂ ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸਾਂ।
"ਜਾਰੋ- ਇਹ ਬੰਦੇ ਨੀ ਜਾ ਰਹੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸ੍ਰੋਤ ਸੁੱਕ ਰਹੇ ਨੇ' - ਤੇ ਹੁਣ ਜਦ ਇਹ ਲੇਖ ਲਿਖਣ ਲਈ ਵੇਰਵਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪਈ, ਵੇਰਵੇ ਨਾ ਮਿਲਣ ਤੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਛੱਡਣਾ ਪਿਆ, ਕਲਪਨਾ ਕਰਨੀ ਪਈ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ- "ਮੈਂ ਕਿੰਨਾਂ ਸੱਚ ਕਿਹਾ ਸੀ!"

ਰੋਡ-ਲੰਗਰ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਇਕ ਵਾਰਤਾ

- ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ

ਲਗਭਗ ਸਵਾ ਦੋ ਕੁ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ।ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਕਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਸਿਖ਼ਰ 'ਤੇ ਸਨ।ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੋਕ ਆਪੋ -ਆਪਣੇ ਟਿਕਾਣਿਆਂ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਆਪਣੇ 'ਘੁਰਨਿਆਂ' ਵਿਚ ਸਿਰ ਲੁਕਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਮਝਣ ਦਾ ਭਰਮ ਪਾਲ ਲੈਂਦੇ ਸਨ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਵੀ ਮੌਤ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਟੱਪ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ!
ਹੋਲੇ-ਮਹੱਲੇ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ। ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਤੋਂ ਜਲੰਧਰ-ਲੁਧਿਆਣੇ ਨੂੰ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਆਖ਼ਰੀ ਬੱਸ ਤਿਆਰ ਖਲੋਤੀ ਸੀ।ਸਵਾਰੀਆਂ ਟਿਕਟਾਂ ਕਟਵਾ ਕੇ,ਸੀਟ ਨੰਬਰ ਲਿਖਵਾ ਕੇ ,ਸਕਿਉਰਟੀ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਸਮਾਨ ਅਤੇ ਟਿਕਟਾਂ ਚੈੱਕ ਕਰਵਾ ਕੇ ਬੱਸ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਮੱਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।ਬੱਸਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰ ਕੇ ਬੇਗੁਨਾਹਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਵਾਰਦਾਤਾਂ ਅਕਸਰ ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।ਸਰਕਾਰ ਇਸ ਖ਼ਤਰੇ ਦੇ ਰੂਬਰੂ ਰਾਤ ਦੀ ਬੱਸ ਸਰਵਿਸ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਸੀ।ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਆਖ਼ਰੀ ਬੱਸ ਦਾ ਟਾਈਮ ਪੰਜ ਵਜੇ ਸ਼ਾਮ ਸੀ।ਆਖ਼ਰੀ ਬੱਸ ਵਿਚ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਇਕ ਪੁਲਿਸ ਪਾਰਟੀ ਵੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਲਈ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।
ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ ਤਿੰਨਾਂ ਵਾਲੀ ਸੀਟ ਉਤੇ ਆਪਣਾ ਸੀਟ-ਨੰਬਰ ਪੜਤਾਲਦੇ ਹੋਏ ਤਿੰਨ ਬਣਦੇ ਤਣਦੇ ਸਰਦਾਰ ਆ ਕੇ ਬੈਠ ਗਏ।ਉਚੇ ਕੱਦ-ਕਾਠ,ਖੁੱਲ੍ਹੇ-ਦਾੜ੍ਹੇ,ਸਫ਼ੈਦ ਵਸਤਰ।ਤਿੰਨੇ ਇਕੱਠੇ ਸਨ,ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ,ਚੰਗੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਵਾਲੇ।ਸਾਊ ਅਤੇ ਬੀਬੇ ਜਾਪਦੇ।ਆਪਸ ਵਿਚ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹੱਸ ਰਹੇ ,ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਰਹੇ।
ਤੁਰਦਿਆਂ -ਕਰਦਿਆਂ ਬੱਸ ਨੂੰ ਅੱਡੇ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਦਿਆਂ ਪੰਜ ਵਜੇ ਤੋਂ ਪੰਦਰਾਂ ਵੀਹ ਮਿੰਟ ਉਪਰ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।ਪਰ ਦਿਨ ਅਜੇ ਬਥੇਰਾ ਸੀ।ਸਾਢੇ ਛੇ ਵਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣਾ ਸੀ।ਡੇਢ-ਪੌਣੇ ਦੋ,ਹੱਦ ਦੋ ਘੰਟਿਆਂ ਤੱਕ ਬੱਸ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਪਹੁੰਚ ਹੀ ਜਾਣਾ ਸੀ।ਫ਼ਿਕਰਮੰਦ ਹੋਣ ਦੀ ਏਡੀ ਕੀ ਲੋੜ ਸੀ!ਮੈਂ ਹੱਥਲੀ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਨ ਵਿਚ ਮਗ਼ਨ ਹੋ ਗਿਆ।
ਮਾਨਾਂਵਾਲੇ ਕੋਲ ਬਰੇਕ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਬੱਸ ਰੁਕੀ।ਨਾਨ-ਸਟਾਪ ਬੱਸ ਸੀ।ਮੈਂ ਕਾਰਨ ਜਾਨਣ ਲਈ ਬਾਹਰ ਝਾਤ ਮਾਰੀ।
ਸੜਕ ਉਤੇ ਹੋਲੇ -ਮਹੱਲੇ ਲਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸੰਗਤਾਂ ਲਈ ਲੰਗਰ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਕੇਸਰੀ ਪਟਕੇ ਬੰਨ੍ਹੀ,ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਪਰਸ਼ਾਦਿਆਂ ਵਾਲੇ ਟੋਕਰੇ ਅਤੇ ਦਾਲ-ਸਬਜ਼ੀ ਵਾਲੀਆਂ ਬਾਲਟੀਆਂ ਫੜੀ ਨੌਜਵਾਨ ਬੱਸ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ "ਬੱਸ ਇਕ ਇਕ ਪਰਸ਼ਾਦਾ ਹੀ ਭਾਵੇਂ ਛਕ ਕੇ ਜਾਵੋ" ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਡਰਾਈਵਰ 'ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਟਿਕਾਣੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ' ਅਤੇ "ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀੰਂ"ਆਖ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਲਾਗੇ ਬੈਠੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਨੇ ਬੜੇ ਗੜ੍ਹਕੇ ਨਾਲ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ,"ਕੋਈ ਨਹੀੰਂ ਸਿੰਘਾ! ਕਰ ਲੈਣ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੂਹ ਰਾਜ਼ੀ।ਇਹਨਾਂ ਵੀ ਤਾਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਹੀ ਏਨੀ ਖ਼ੇਚਲ ਕੀਤੀ ਹੈ।ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਛਕਾਂਗੇ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਨੂੰ ਫ਼ਲ ਕਿਵੇਂ ਲੱਗੂ!"
ਡਰਾਈਵਰ ਨੇ ਬੱਸ ਇਕ ਪਾਸੇ ਲਾ ਦਿੱਤੀ।ਸੇਵਾਦਾਰ ਅਗਲੀ-ਪਿਛਲੀ ਬਾਰੀ ਰਾਹੀਂ ਅੰਦਰ ਆ ਵੜੇ।
"ਪਰਸ਼ਾਦਾ ਜੀ! ਦਾਲਾ ਜੀ!" ਆਖਦੇ ਉਹ ਬੱਸ ਵਿਚ ਹੀ ਲੰਗਰ ਵਰਤਾਉਣ ਲੱਗੇ।ਆਪੋ-ਆਪਣੀ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਅਗਲਾ ਫੁਲਕਾ ਜਾਂ ਦੋ ਫੁਲਕੇ ਹੱਥਾਂ 'ਤੇ ਰੱਖਵਾ ਕੇ ਦਾਲ ਪਵਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ ਖਾਣੇ ਦਾ ਵਕਤ ਲੰਘ ਚੁੱਕਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ,ਜਿੰਨ੍ਹਾ ਨੇ ਦੁਪਹਿਰੇ ਰੋਟੀ ਖਾਧੀ ਵੀ ਹੋਈ ਸੀ,ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿਚ ਵੀ ਸੁਆਦੀ ਦਾਲ ਨਾਲ ਇਕ ਅੱਧਾ ਪਰਸ਼ਾਦਾ ਹੋਰ ਛਕ ਸਕਣ ਦੀ 'ਥਾਂ' ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।
"ਸਿੰਘਾ!ਹੈਥੋਂ ਪਾਣੀ ਫੜਾ ਜ਼ਰਾ।ਬੁਰਕੀ ਸੰਘੋਂ ਹੇਠਾਂ ਕਰ ਲਈਏ"ਕਿਸੇ ਆਖਿਆ।
"ਹੁਣੇ ਲਓ ਜੀ"ਵਿੰਹਦਿਆਂ ਵਿੰਹਦਿਆਂ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਬਾਲਟੀਆਂ ਅਤੇ ਗਲਾਸ ਫੜੀ ਸਿੰਘ ਅੰਦਰ ਆ ਵੜੇ।ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਤਾਂ ਸੀ ਹੀ।ਸਭ ਨੇ ਪਾਣੀ ਪੀਤਾ।ਲੰਗਰ ਛਕਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਵਾਲੇ ਖ਼ਾਲੀ ਗਲਾਸ ਇਕੱਠੇ ਕਰਦਿਆਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਵੀਹ ਪੰਝੀ ਮਿੰਟ ਲੱਗ ਗਏ ਹੋਣਗੇ।
"ਲੈ ਭਈ ਹੱਕ ਲੈ ਇਹਨੂੰ ਹੁਣ"ਮੇਰੇ ਲਾਗੇ ਬੈਠੇ ਸਰਦਾਰਾਂ 'ਚੋਂ ਇਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਾੜ੍ਹੇ ਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਸਵਾਰਦਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਹਰੀ ਝੰਡੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ।
ਬੱਸ ਚੱਲੀ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਨੇ ਉਚੀ ਸਾਰੀ ਜਿਵੇਂ ਸਾਰੀ ਬੱਸ ਦੀਆਂ ਸਵਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾ ਕੇ ਆਖਿਆ,"ਵਾਹ!ਬਈ ਵਾਹ!ਇੰਜ ਲੰਗਰ ਲਾਉਣੇ,ਇਹ ਤੌਫ਼ੀਕਾਂ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਈ ਨੇ!ਨਹੀਂ ਰੀਸਾਂ ਇਸ ਕੌਮ ਦੀਆਂ!"ਮੈਂ ਨੇੜੇ ਬੈਠੀਆਂ ਸਵਾਰੀਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਵੱਲ ਝਾਤ ਮਾਰੀ।ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੋਠਾਂ ਉੱਤੇ ਰੱਜਵੀਂ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਸੀ।ਉਹ ਸਾਰੇ ਉਸ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਆਖੀ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਸਨ।ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਇਸ ਰਵਾਇਤ 'ਤੇ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ।ਇਸ ਰਵਾਇਤ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਪੇਟ ਦਾ ਰੱਜ ਕਰਕੇ ਹਟਿਆ ਸਾਂ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਸ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀ ਨੇ ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਵੀ ਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂਆਂ ਉਤੇ ਮਾਣ ਹੋਇਆ ਜਿੰਨ੍ਹਾ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰੇਕ ਵਰਗ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਜਾਣਿਆਂ, ਉਹਨਾਂ ਸਭਨਾਂ ਲਈ ਗੁਰੂ-ਘਰ ਦੇ ਸਭ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਰੱਖੇ,ਉਹਨਾਂ ਵਾਸਤੇ 'ਰਾਜਾ-ਰੰਕ'ਦਾ ਭੇਦ ਮਿਟਾ ਕੇ ਇਕੋ ਪੰਗਤ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਲੰਗਰ ਛਕਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਥਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ।ਜਿੰਨ੍ਹਾ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਆਇਆ ਕੋਈ ਵੀ ਅਜਨਬੀ ਭੁੱਖਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ,"ਪਹਿਲੇ ਪੰਗਤ ਪਾਛੈ ਸੰਗਤ"ਦੇ ਕਥਨ ਮੁਤਾਬਕ ਹਰੇਕ ਅਇਆ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਜਾਂ ਰਾਹੀ-ਪਾਂਧੀ ਗੁਰੁ-ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੰਗਰ ਦਾ ਪਰਸ਼ਾਦਾ ਛਕਦਾ ਸੀ।ਲੰਮਾ ਸਫ਼ਰ ਝਾਗ ਕੇ ,ਦੂਰੋਂ ਦੂਰੋਂ ਆਏ ਭੁੱਖੇ-ਪਿਆਸੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਇਸ ਪਹਿਲੀ ਲੋੜ ਦਾ ਵੀ ਗੁਰੁ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕਿੰਨਾਂ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ!
ਮੇਰੇ ਲਾਗੇ ਬੈਠੇ ਸਰਦਾਰ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸਨ।ਇੱਕ ਜਣਾ ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਾਖ਼ੀ ਸੁਣਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਗੁਰੁ ਕੇ ਬਾਗ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਕੈਦੀ ਸਿੰਘਾਂ ਲਈ ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੰਗਤ,'ਦੁੱਧ,ਚਾਹ ਤੇ ਪਦਾਰਥ ਮੇਵੇ' ਲੈ ਕੇ ਪੁੱਜੀ ਹੋਈ ਸੀ ਤਾਕਿ ਆਪਣੇ ਭੁੱਖੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਛਕਾ ਸਕੇ।ਗੱਡੀ ਨਾ ਰੁਕਣ 'ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ 'ਤੇ ਰੇਲ ਦੇ ਪਹੀਏ ਥੰਮ ਲਏ ਸਨ।
ਡਰਾਈਵਰ ਦੇ ਕੰਨ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੱਲ ਸਨ।
ਜੰਡਿਆਲਾ ਆ ਗਿਆ ਸੀ।ਅੱਗੇ ਕਾਨਿਆਂ ਨਾਲ ਟੰਗੀਆਂ ਕੇਸਰੀ ਝੰਡੀਆਂ ਲਹਿਰਾਉਂਦਿਆਂ ਅਗਲੇ ਲੰਗਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਸੜਕ ਰੋਕੀ ਹੋਈ ਸੀ।
"ਭਾਊ! ਹੁਣੇ ਅਜੇ ਮਾਨਾਂ ਵਾਲੇ ਤੋਂ ਲੰਗਰ ਛਕ ਕੇ ਆਏ ਹਾਂ"ਡਰਾਈਵਰ ਨੇ ਹੱਥ ਜੋੜੇ।ਤਿੰਨੇ ਸਰਦਾਰ ਮੁਸਕਰਾ ਰਹੇ ਸਨ।
"ਪਰਸ਼ਾਦਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਚਾਹਟਾ ਹੀ ਛਕਦੇ ਜਾਓ!ਐਵੇਂ ਤਾਂ ਅਸਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਦੇਣਾ!"ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਵਿਚ ਮੋਹ ਭਿੱਜੀ ਮਿੱਠੀ ਜਿਹੀ ਧਮਕੀ ਸੀ।ਲਾਗਲੇ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ 'ਚਾਹਟਾ ਛਕ ਕੇ ਜਾਣ' ਦੀ ਜ਼ਿਦ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੰਗਤ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਦਾ ਨੂਰ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ।ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਘੜੀ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰ ਕੇ ਐਤਕੀਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਆਜਜ਼ੀ ਨਾਲ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ,"ਚੱਲ ਯਾਰ! ਹੋਰ ਪੰਜਾਂ ਮਿੰਟਾਂ ਨਾਲ ਕੀ ਫ਼ਰਕ ਪੈਣ ਲੱਗਾ।ਕਰ ਲੈਣ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣਾ ਰਾਂਝਾ ਰਾਜ਼ੀ।ਚੱਲੋ ਭਈ ਸਿੰਘੋ! ਪੰਜਾਂ ਮਿੰਟਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਾ ਲਾਇਆ ਜੇ।"
ਚਾਹ ਵਾਲੀਆਂ ਬਾਲਟੀਆਂ ਅਤੇ ਗਲਾਸ ਫੜੀ ਵਰਤਾਵੇ ਬੱਸ ਵਿਚ ਆ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਏ।ਕੁਝ ਹੇਠਾਂ ਜਾਂਦੇ ਸੂਰਜ ਵੱਲ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਗਰਮ ਚਾਹ ਦੀਆਂ ਚੁਸਕੀਆਂ ਭਰ ਰਹੇ ਸਨ।ਚਾਹ ਗਰਮ ਸੀ,ਪੀਂਦਿਆਂ ਕਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਨਾਂਵਾਲੇ ਜਿੰਨਾਂ ਸਮਾਂ ਹੀ ਇਥੇ ਲੱਗ ਗਿਆ।ਦੋਵਾਂ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਲੱਗੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਵਾਲੀ ਦੇਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਿਆਂ ਬੱਸ ਨਿਸਚਿਤ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਪੌਣਾ ਘੰਟਾ ਲੇਟ ਸੀ।ਜੰਡਿਆਲੇ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣ ਵਾਲਾ ਸਮਾਂ ਵਿਚ ਜੋੜ ਕੇ ਸਵਾ ਛੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਨ।ਹੋਰ ਪੰਦਰਾਂ ਵੀਹਾਂ ਮਿੰਟਾਂ ਤੱਕ ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਵਾਲਾ ਸੀ।
ਰਾਹ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵੀ ਦੋ ਤਿੰਨ ਲੰਗਰ ਆਏ ਪਰ ਡਰਾਈਵਰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰੀਕੇ ਬੱਸ ਭਜਾ ਕੇ ਕੱਢ ਲਿਜਾਂਦਾ।ਇਕ ਲੰਗਰ ਵਿਚੋਂ ਭੱਜੀ ਜਾਂਦੀ ਬੱਸ ਉਤੇ ਕਿਸੇ ਮਨਚਲੇ ਨੇ ਪਿਛੋਂ ਰੋੜਾ ਵੀ ਮਾਰਿਆ।
ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਬੈਠੀ ਕੱਟੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲੀ ਸਵਾਰੀ ਹੌਲੀ ਜਿਹੀ ਫੁਸਫੁਸਾਈ,"ਇਹ ਵੀ ਕੀ ਗੱਲ ਹੋਈ!ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਹੀ ਲੰਗਰ ਛਕਾਓ,ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਚੀ ਸਪੀਕਰ ਲਾ ਕੇ ਬਾਣੀ ਸੁਣਾਓ।"
ਮੰੈਂ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਉਹਦੀ ਹਾਮੀ ਭਰੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਤਿੰਨਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ।ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਘੜੀਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਪੁੱਜਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਾ ਰਹੇ ਸਨ।ਸੂਰਜ ਰੁੱਖਾਂ ਉਹਲੇ ਦਿਸਣੋ ਹਟ ਗਿਆ ਸੀ।ਰਈਏ ਫੇਰ ਲੰਗਰ ਵਾਲਿਆਂ ਸੜਕ ਰੋਕੀ ਹੋਈ ਸੀ।ਦੁਕਾਨਾਂ ਬੰਦ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ।
"ਅਸੀਂ ਅੱਗੇ ਈ ਘੰਟਾ ਲੇਟ ਆਂ।ਲੁਧਿਆਣੇ ਪਹੁੰਚਣਾਂ।ਯਾਰ ਆਖ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ।" ਡਰਾਈਵਰ ਨੇ ਪਿਛੋਂ ਕੋਲ ਆ ਖਲੋਤੇ ਅਤੇ ਬੱਸ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ੋਰ ਪਾ ਰਹੇ ਬੱਸ ਨਾਲ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਕਿਉਰਟੀ ਵਾਲੇ ਦਾ ਤਰਲਾ ਲਿਆ।
"ਮੇਰੇ ਢੇਰ ਆਖੇ ਲੱਗਣਗੇ ਇਹ!"ਪੁਲਸੀਏ ਦੇ ਹੱਥ ਖੜੇ ਸਨ।ਸਵਾਰੀਆਂ ਨੇ ਬਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕੁੰਡੀਆਂ ਅੰਦਰੋਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਲਈਆਂ ਸਨ।ਲੰਗਰ ਛਕਾਉਣ ਵਾਲੇ ਬਾਰੀਆਂ ਖੜਕਾ ਰਹੇ ਸਨ।
"ਬਾਰੀ ਨਾ ਖੋਲਿਓ ਯਾਰ!" ਕਿਸੇ ਨੇ ਆਖਿਆ।ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ,'ਬਾਹਰ ਖਲੋਤੇ ਸੇਵਾਦਾਰ ਸਨ ਜਾਂ ਅੱਤਵਾਦੀ!'
"ਲਿਆ ਭਰਾ,ਤੂੰ ਇੱਕ ਫੁਲਕੇ 'ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਦਾਲ ਪਾ ਦੇ ਤੇ ਸਮਝ ਲੈ ਸਾਰੀ ਸੰਗਤ ਨੇ ਲੰਗਰ ਛਕ ਲਿਆ"ਡਰਾਈਵਰ ਨੇ ਆਖਿਆ।
"ਚੱਲ ਠੀਕ ਐ" ਅਗਲਿਆਂ ਦੇ ਮਨ ਮਿਹਰ ਪੈ ਗਈ।ਡਰਾਈਵਰ ਨੇ ਫੁਲਕਾ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਕੰਡਕਟਰ ਵੱਲ ਵਧਾਇਆ ਅਤੇ ਬੱਸ ਸਟਾਰਟ ਕਰ ਲਈ।
"ਭਈ ਚੰਗੀ ਤਰਕੀਬ ਸੋਚੀ ਊ ਬਚਣ ਦੀ।ਵਾਹ!ਬਈ ਵਾਹ!ਆਹ ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਧੌਲ ਬਣ ਕੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦਾ ਭਾਰ ਚੁੱਕ ਲਿਆ ਈ।"ਲਾਗਲੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਚੋਂ ਇਕ ਨੇ ਗਦਗਦ ਹੋ ਕੇ ਡਰਾਈਵਰ ਦੀ ਪਰਸੰਸਾ ਕੀਤੀ।ਸਭ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਟਿਕਾਣਿਆਂ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਫ਼ਿਕਰ ਸੀ।ਹਨੇਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸੀ ।ਰਾਹ ਵਿਚ ਬੱਸ ਰੋਕ ਕੇ ਸਟੇਨਾਂ ਵਾਲੇ ਵੀ ਅੰਦਰ ਵੜ ਸਕਦੇ ਸਨ।
ਬਾਬੇ ਬਕਾਲੇ ਮੋੜ ਉਤੇ ਘੁਸਮਸੇ ਵਿਚ ਫਿਰ ਕੇਸਰੀ ਝੰਡੀਆਂ ਲਹਿਰਾਉਂਦੀਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਇਕ ਜਣਾ ਬੋਲਿਆ,"ਲੈ !ਔਹ ਫੇਰ ਮੌਤ ਖਲੋਤੀ ਊ ਅੱਗੇ!"
ਏਨੇ ਚਿਰ ਵਿਚ ਬੱਸ 'ਨਵੇਂ ਲੰਗਰ' ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।ਉਹੋ ਹੀ ਸਰਦਾਰ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਲਲਕਾਰ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ,"ਬੱਸ ਰੋਕੀਂ ਨਾਂ!ਜੇ ਕੋਈ ਥੱਲੇ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਆ ਜਾਏ।ਕੀ ਮਖ਼ੌਲ ਬਣਾਇਆ ਐ ਇਹਨਾਂ ਨੇ!ਜਿਥੇ ਵੇਖੋ 'ਪਿਉ ਵਾਲਾ ਲੰਗਰ' ਲਾ ਕੇ ਬੈਠੇ ਨੇ!ਅੱਗੇ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ 'ਗੋਲੀਆਂ ਦਾ ਲੰਗਰ' ਛਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹੋਵੇ।"
ਡਰਾਈਵਰ ਹੌਂਸਲਾ ਕਰਕੇ ਬੱਸ ਕੱਢ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ।ਸਭ ਨੇ ਸੁਖ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਸਾਹ ਭਰਿਆ।ਮੈਂ 'ਪਿਉ ਦਾ ਲੰਗਰ'ਅਤੇ 'ਗੁਰੂ ਦਾ ਲੰਗਰ' ਦੇ ਅਰਥ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਰੁੱਝ ਗਿਆ।

bMigaF ivwc hoey ienklfbI kvI-drbfr dI iewk Jwlk

– sMqoK isMG sMqoK

 

 
 

                pMjfb stUzYNt XunIan vloN crn kMvl Kflsf kflj bMgf ivKy ÈhId krqfr isMG srfBf idvs mnfAux df aYlfn kIqf igaf. kflj dI XunIan qy ipRMsIpl ivwc vDyry iKcfa sI. ipRMsIpl ny ies aYlfn nUM afpxI hyTI smiJaf. Aus ny XunIan dy mohrI ividafrQIaF nUM swd ky pRogrfm nf krn leI pryiraf ijs qy ividafrQI aV gey.

ipRMsIpl ny DmkIaF dyxIaF ÈurU kr idqIaF. ividafrQIaF ny 22 nvMbr 1971 nUM srfBf idvs mnfAux dI iqafrI ÈurU kr idqI. kflj dy ividafrQIaF df sMgTn vDdf dyK ky ipRMsIpl dI icMqf vDxI ÈurU ho geI. Ausdf iesnUM iPhl krn df koeI rfh nf inkldf dyK ky 14 nvMbr nUM kflj dy stfP vloN srfBf idvs mnfAux df aYlfn kr idqf, ijsdf XunIan ny bfeIkft df hokf dy idqf.

14 nvMbr nUM bMigaF dy Qfxy qoN ibnF jlMDr dI puls mMgvf ky ividafrQIaF qy dihÈq df pRBfv pfAux dI pUrI pUrI koiÈÈ kIqI. pr XunIan dy hoky df ividafrQIaF ny pUrf sfQ idqf. koeI vI ividafrQI Èfml hox leI aMdr nf igaf. ipRMsIpl dy sfry muhry mfq pY gey.

18 nvMbr nUM mYnUM mihMdr dusFJ imilaf. mYN AusnUM 20 nvMbr nUM jgrfAuN jfx bfry puiCaf (AuQy dI sfihq sBf vloN sflfnf smfgm sI. ijsnUM mYN dyKxf cfhuMdf sF) Aus ny disaf ik Auh nhIN jf irhf. sgoN Aus ny mYnUM 22 nvMbr nUM bMgIN afAux leI ikhf qy nfl hI Auprokq hoeI vfrqf dsI.

Aus disaf ik ieQy syKoN, dusFJ, pfÈ, rfhI, lok nfQ horIN sfiraF ny afAuxf hY qy rfq nUM aMimRqsr dy nftk klf kyNdr vloN zrfmf pyÈ kIqf jfxf hY jy puls ny ivGn nf pfieaf qF.

mMYN vI jgrfAuN jfx df iKafl Czky bMigaF df pRogrfm bxf ilaf. 22 nvMbr nUM svyry mYN bfhV mjfry qoN bMigaF leI bs leI. kMzktr ny ikhf_

itkt leI 55 pYsy tuty hoey ilafE.

mYN ikhf_ Bfn qF hY nhIN.

qd iPr mgrlI bws af jfxf. Auqro Qwly.

mgrlI bws ivwc vI qyry vrgf hI hoxf hY, so qUM ruipaf rK lY.

Aus ny rupieaf lY ky itkt dy ipCy 45 ilK ky dy idqf. bMgIN jf ky Aus ny Bfn vI moV idqI.

bMigaF df bws awzf Qfxy dy sfhmxy hY. nkslI lihr dy gBrU mfrn ivwc ieh Qfxf sfry iËly ivcoN sB qoN vzf bucVKfnf mMinaf igaf hY. myry hmjmfqI drÈn dusFJ dIaF vI ieQy hI dovyN lwqF kut kut qoVIaF geIaF sn jd ik Aus nfl PVy rivMdr nUM golI df inÈfnf bxfieaf igaf.

aiq iGrxf dIaF nËrF nfl mYN Qfxy vl vyiKaf. do iqMn tfAUt iksm dy bdmfÈ cfdry lfeI iPrdy sn.

kflj dy bfhr lfl rMg df nvF Èihr roz qy gyt bnfieaf hoieaf sI. Aus qy srfBf dI Poto aqy XunIan dy nF nfl hI ÈhIdF sbMDI nfhry ilKy hoey sn.

aMdr igaf qF mihMdr dusFJ mYnUM ikDry nËrIN nf ipaf. hor iksy pRbMDk jF ilKfrI nUM mYN jfxdf nhIN sI. lihMbr qwgV nUM mYN pihlF jfxdf sF. Auh PgvfVy aqy pMjfb dI stUizMt XunIan df skwqr sI.

Aus nUM imlx qy Aus ny pMizq ikÈorI lfl (ÈhIdy aËm Bgq isMG dy sfQI) kulvMq isMG mMizaflf aqy bldyv isMG srINh nfl mYnUM imlfieaf.

asIN iewk pfsy KVy ho ky glF hI krdy sF jd nUM nvF Èihr kflj qoN ividafrQIaF dy trwk af gey, bVy joÈIly qy AucI AucI nfhry mfrdy hoey. eysy qrF bfad ivwc PgvfVy aqy jMizafly qoN trwk aqy trflIaF af geIaF.

cfnxIaF lwgIaF vflf QF Br igaf qF pRogrfm ÈurU hoieaf. kulvMq qy qwgV ny mYnUM vI styj qy jfx leI ikhf. mYN kfPI ihckcfht ipCoN AuhnF nfl styj qy cly igaf. bfkI sfry bulfry qy kvI vI styj qy hI sn pr myrI jfx pCfx qoN sB bfhry hI sn. aKIr qy bMgf kflj dIaF ividafrQxf vI jlUs dI Èkl ivwc afeIaF.

pMzq ikÈorI lfl dI qkrIr nfl pRogrfm ÈurU hoieaf. Aus ny nOjuafn sBf dy Aus vyly dy rol bfry dsidaF dyÈ dI ajokI siQqI bfry vI cfnxf pfieaf. iekly iekly mrn dI QF AuhnF sMgTn bnfAux qy jor idqf.

AuhnF ipCoN s[ s[ dusFJ ny qkrIr kIqI. ijs df mUl Durf hym jAuqI bMd krky suirMdr nuM kYd krn sbMDI sI qy Aus ikhf ieh ikho ijhI jmhUrIaq hY ijQy ilKx qy bolx dI pUrI afËfdI nhIN.

afKrI qkrIr kulvMq isMG mMizaflf dI sI. Aus ny iqMn sfl ieMglYNz rih ky vfps dyÈ jf ky Kyq mjdUrF aqy mujfiraF nUM sMgTn krn df kMm Coihaf hoieaf hY. Aus ny ividafrQIaF nUM vI iehnF nfl sFJ pf ky agy vDx leI pRyrn vflI qkrIr kIqI.

kvI qyrF cOdF ku sn. AuhnF ivcoN pfÈ, lok nfQ, gurdIp gryvfl, ajIq rfhI, srvn rfhI afid df nfm vrnx Xog hn. ieh qkrIbn sfry pYNt kotF ivwc sjy hoey sn. kivqfvF df mfhOl joÈIlf sI. pfÈ qoN pihlF mYnUM kivqf pVHn leI ikhf igaf. kivqf kdy hI cMgI qrF pVHI qy suxI jFdI hY. myrf iKafl hY hux qk pVHIaF geIaF myrIaF nËmF coN ieh vDyry iDafn nfl suxI geI. myrI kivqf df isrlyK sI “ÈhId” jo ik iewk aCUq sfQI nUM ruwK nfl bMn ky mfry jfx bfry sI.

myru bfad afKrI kivqf pfÈ ny pVHI. Aus df afpxf hI rMg sI. AuhdI kivqf lMkf dy dbfey gey Êdr bfry sI. Aus dIaF ieh swqrF qF ajy vI myry kMnF ivwc gUMjdIaF hn_

vIry! qYnUM aj rfAux jy luwtdf hY

qF sfnuM rfm ny luwitaf hY

pfÈ dI kivqf mgroN bldyv srINh jo pRogrfm dI pRDfngI kr irhf sI, ny sB df DMnvfd kIqf qy smfpqI hoeI.

hux sfry ilKfrI mYnUM iml rhy sn qy mYN AuhnF nUM. pihlF sfrf smF mYN iewk pfsy bYTf afpxy afp nUM ieklf mihsUs kr irhf sF qy hux sfiraF nfl gwl bfq qoN ibnF cutkly-bfjI krdy asIN iewk Zfby nuM jf rhy sF. lok nfQ hym jAuqI df shfiek sMpfidk sI. srkfr ny suirMdr nUM PVx dy nfl hI Aus dI pRYs vI bMd kr idqI sI. Auhdy nF dy prcy bfry zYklfryÈn vI nhIN sI. CyqIN bfad ivwc Aus nUM vI igRPqfr kr ilaf igaf sI.

Auh ieMglYNz ivwc rih rhy ilKfrIaF bfry puC igC kr rhy sn. Kfs krky “lkIr” qy “nIligrI” dy sMcflkF bfry. Zfby ivwc apVy qF pfÈ iglf kr irhf sI ik ieMglYNz ny ijMny cMgy cMgy pMjfbI KfDy hn Auh sfnUM ikqy rVkdy mihsUs nhIN huMdy. nirMdr dusFJ ieQy awg vrgf bMdf sI, pr hux kdy AuhdI AuG suG hI nhIN suxI. aijhy hor vI keI sn jo cup krI bYTy hn.

kuJ icr ipCoN pfÈ iPr boilaf_

pqf lwgf hY surjIq hFs “lkIr” nuM pwikaF krn leI sdf leI ieQy af irhf hY. eydF jy QohVy bhuqy vfps muVdy rihx qF gwl cldI rhy.

ਉਜਾੜ
- ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ

(1921-1988) ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਹੁਣ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਏਨਾ ਬੁੱਢਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਡਾਂਗ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਖਾਲ ਦੇ ਮੂੰਹੇ Ḕਤੇ ਨਾ ਬੈਠ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ, ਆਪਣੀਆਂ ਪੈਲੀਆਂ ਦਵਾਲੇ ਫੇਰਾ ਨਾ ਮਾਰ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ, ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਪਰ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਖੜਕਾ ਕੇ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ। ਉਸਦੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਕੋਈ ਝੁਰੜੀ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦੀ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਚਿੱਟੀ ਪਲਮਦੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਦੇ ਉੱਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਗੋਰੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਅਜੇ ਥਿੰਦਿਆਈ ਦੀ ਭਾਹ ਮਾਰਦੀਆਂ। ਉਸਦੀ ਨਜ਼ਰ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਈ ਜਾਪਦੀ ਸੀ। ਅਜੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਉਹ ਤੇ ਉਸਦਾ ਨਿੱਕਾ ਪੁੱਤਰ ਆਪਣੀ ਭੁੱਲੀ ਹੋਈ ਗਾਂ ਲੱਭਣ ਚੜ੍ਹੇ ਸਨ ਤੇ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੁੰਡੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੂਰ ਚੁਗਦੀ ਗਾਂ ਵੇਖ ਕੇ ਪਛਾਣ ਲਈ ਸੀ। ਦੰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਪੀੜ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਸਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੰਦ ਕਢਵਾ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦਾ ਰੁਹਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵਿਗੜਿਆ।ਹਾਂ, ਦਾਲ ਸਲੂਣੇ ਬਿਨਾਂ ਉਹ ਰੋਟੀ ਔਖੀ ਹੀ ਖਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਤੇ ਹਰ ਸਲੂਣੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਤਰੀ ਜ਼ਰੂਰ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਜਦੋਂ ਉਹਦੀ ਬੁੱਢੀ ਵਹੁਟੀ ਨੇ ਗੋਭੀ ਘਿਓ ਵਿੱਚ ਭੁੰਨ ਕੇ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਉਸ ਬੜਾ ਖਿਝ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਗੋਭੀ ਠੀਕ ਬਣਾਣੀਂ ਏਂ ਤੂੰ, ਜਿਵੇਂ ਆਂਡੜੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ।" ਗੰਨੇ ਤੇ ਬੇਰਾਂ ਦੇ ਸਵਾਦ ਤੋਂ ਹੁਣ ਉਹ ਵਾਂਝਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਦਾਣੇ ਚੱਬਣੇ ਉਸ ਲਈ ਅਸਲੋਂ ਅਸੰਭਵ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਕਸਰ ਉਹ ਵਧੇਰਾ ਦੁੱਧ ਪੀ ਕੇ ਕੱਢ ਲੈਂਦਾ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਦੁੱਧ ਦਾ ਸਦਕਾ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਕਾਮਾਂ ਹਲ ਖਲਾ੍ਹਰ ਕੇ ਪੈਲੀ ਦੀਆਂ ਗੁੱਠਾਂ ਗੋਡਣ ਲਗਦਾ ਤਾਂ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਖਲੋਤਾ ਹਲ ਆਪ ਹਿੱਕ ਲੈਂਦਾ। ਇਹਨਾਂ ਬੁੱਢਿਆਂ ਢੱਗਿਆਂ ਦੀ ਉਹ ਰਗ ਰਗ ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ ਸੀ। ਇਸ ਧੌਲੇ ਢੱਗੇ ਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਦਾਜ ਵਿੱਚ ਆਈ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੇ ਘਰ ਆ ਕੇ ਦਸ ਸੂਏ ਸੂਈ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦਸ ਸੂਇਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਸ ਬੁੱਢੇ ਢੱਗੇ ਦੀ ਮਾਂ ਸੀ। ਨਿੱਕਾ ਹੁੰਦਾ ਇਹ ਧੌਲਾ ਢੱਗਾ ਬੜਾ ਸ਼ੈਤਾਨ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਇਸ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਗਾਂ ਹੇਠ ਛੱਡਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਗਾਂ ਵੱਲ ਏਡੀ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਭੱਜਦਾ ਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਗਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਠੱਲ੍ਹਿਆ ਨਾ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਇਹ ਗਾਂ ਦੇ ਹੇਠ ਪੈਣ ਦੀ ਥਾਂ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਅਗਾਂਹ ਲੰਘ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਫਿਰ ਮੁੜ ਕੇ ਆਉਂਦਾ। ਗਾਂ ਚੁੰਘਦੇ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹਣ ਲੱਗਿਆਂ ਪੈਰ ਮਿੱਧ ਦੇਂਦਾ ਤੇ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ, ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਪਿਛਾਂਹ ਹਟਣ ਲੱਗਿਆਂ ਨੂੰ, ਸਿਰ ਵੀ ਮਾਰਦਾ। ਇਸ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਵਰ੍ਹੇ ਜਦੋਂ ਸਾਰੇ ਡੰਗਰ ਚੁਗਣ ਲਈ ਛਿੜਦੇ ਤਾਂ ਇਹ ਵਹਿੜਕਾ ਖੁਰਲੀ ਤੇ ਹੀ ਬੱਧਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਖੁਲ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਤੇ ਇਹ ਕਾਬੂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਊਂਦਾ। ਇਕ ਵੇਰ ਇਹ ਰੱਸਾ ਤੁੜਾ ਕੇ ਖੁਲ੍ਹ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਅੰਨੇਵਾਹ ਬੜੀ ਦੂਰ ਭੱਜ ਗਿਆ। ਮਸਾਂ ਮਸਾਂ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਘੋੜੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵੇੜ੍ਹ ਕੇ ਆਂਦਾ ਤੇ ਕਈਆਂ ਜਾਣਿਆਂ ਰਲ ਕੇ ਫੜ੍ਹਿਆ। ਤੇ ਤੀਜੇ ਵਰ੍ਹੇ ਇਸ ਨੇ ਬੱਧੇ ਬੱਧੇ ਹੀ ਇੱਕ ਮੱਝ ਤ੍ਰਟ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮੱਝ ਨੂੰ ਬੀਮਾਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡੇ Ḕਤੇ ਚੀਕਣੀ ਮਿੱਟੀ ਮਲਣੀ ਪਈ ਸੀ। ਚੌਥੇ ਵਰ੍ਹੇ ਜਦੋਂ ਇਸ ਦੇ ਗਲ ਘੁੰਗਰੂਆਂ ਦਾ ਹਾਰ ਪਾ ਕੇ ਮੁਹਰਲੇ ਫਲ੍ਹੇ ਜੁੱਤਾ ਤਾਂ ਕਈ ਮੰਗਣ ਆਏ ਬਾਜ਼ੀਗਰ ਤੇ ਬਾਜ਼ੀਗਰਨੀਆਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਪਲਾਂਘਾਂ ਤੇ ਘੁਟਵੇਂ ਜੁੱਸੇ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਕਰ ਕੇ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਗਲ ਕੌਡੀਆਂ ਤੇ ਮਣਕਿਆਂ ਦੀਆਂ ਗਾਨੀਆਂ ਪਾ ਕੇ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਕਣਕ ਦੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਲੈ ਗਏ। ਹਲੀਂ ਜੁੱਤੇ ਦੀ ਨੱਥ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਪਿਛਾਂਹ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹੀ ਰੱਖਦਾ। ਨਹੀਂ ਤੇ ਇਹ ਆਪਣੇ ਹੇਠਲੇ ਢੱਗੇ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣ ਦਿੰਦਾ। ਪਰ ਹੁਣ ਤੇ ਨੱਥ ਛੱਡ ਇਸ ਦੇ ਗਲ ਰੱਸੇ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਧੌਲਾ ਢੱਗਾ ਤੇ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਵੀ ਮੁਨਕਰ ਸੀ। ਜਿੱਥੇ ਜੋਈਏ, ਬਿਨਾਂ ਅੜੀ ਦੇ ਜੁੱਪ ਪੈਂਦਾ। ਗੱਡੇ ਉੱਤੇ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਵੀ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਸਿੱਧਾ ਘਰ ਲੈ ਆਊਂਦਾ। ਓੜ ਅਸਲੋਂ ਸਿੱਧੀ ਕੱਢਦਾ। ਇਸਦੀਆਂ ਕੋਈ ਵੱਖਰੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਨਾ ਕੋਈ ਖ਼ਰਾਬੀਆਂ, ਨਾ ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ਾਂ ਸਨ ਅਤੇ ਨਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਯਤਨ। ਇਹ ਕੇਵਲ ਪੱਠੇ ਖਾਂਦਾ, ਸਾਹ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਜੂਲੇ ਹੇਠਾਂ ਜੁੱਪਦਾ। ਕੋਈ ਪੰਦਰਾਂ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਧੌਲਾ ਵਹਿੜਕਾ ਤੇ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਦੋਵੇਂ ਜੀਊਂਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਹੁਣ ਇਕੱਲਾ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਹੀ। ਹਾਂ, ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਅਜੇ ਜੀਊਂਦਾ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਜੀਊਂਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੇਵਲ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ, ਘਰਦਿਆਂ ਨੂੰ, ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਤੇ ਕੋਲ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਉਹ ਅਜੇ ਜੀਊਂਦਾ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਉਸਦੀ ਸੁੱਖ ਸਾਂਦ ਪੁੱਛਦੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਬਾਬਤ ਗੱਲਾਂ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣਦੇ। ਆਪਣੇ ਦਵਾਲੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਤੇ ਉਹ ਮਾਨੋਂ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉੱਕਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕੋਈ ਸੋਝੀ ਵਾਲਾ ਰਾਹੀ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਹੁਣਾ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਨਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ ਹੋਇਆਂ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿ ਸਕਦਾ। ਕਈਆਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀਊ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਹਿਲੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤੇ ਇਹ ਜੀਵਨ ਟੋਰ ਹੋਰ ਵੀ ਤਿੱਖੀ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਸਰੀਰ ਏਡਾ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਤਗੜਾ ਸੀ ਕਿ ਨੇੜੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਮੇਚ ਦਾ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਮੱਸਿਆ ਤੇ ਉਸਦਾ ਕੜਾ ਪਾਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਵੀਣੀ ਤੇ ਕੋਈ ਕੜਾ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ। ਨਹਿਰਾਂ ਆਉਣ Ḕਤੇ ਉਸ ਡੰਗਰ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਪੰਜ ਛੇ ਕੋਹ ਦੂਰ ਆਪਣੀ ਭੋਇੰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਪਿੰਡ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਨਸਫ਼ ਮੰਨ ਕੇ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਲਈ ਹਾਤੇ ਵੰਡੇ ਸਨ। ਉਸਦੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਤੇ ਕੰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਘਰ ਛੱਤਣ ਲਈ ਹਾਤੇ ਮਿਲੇ ਸਨ। ਕੋਲ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਕੰਮੀਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਹੀ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਉੱਦਮ ਦੇ ਕੇ ਸਾਂਝਾ ਖੂਹ ਲਵਾਇਆ ਸੀ ਤੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਛੱਪੜ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਤੋਂ ਖਲਾਸੀ ਕਰਾਈ ਸੀ। ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਉਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਡਾਕਖ਼ਾਨਾ ਖੁਲ੍ਹਵਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਰਸੂਖ ਦਾ ਸਿਖ਼ਰ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਸਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਉਹ ਬੜਾ ਤਿੜ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ, " ਤੁਹਾਡਾ ਕਾਟ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਝੱਟ ਆ ਮਿਲਦਾ ਏ, ਸਾਡਾ ਕਾਟ ਈ ਕਿਧਰੇ ਭੋਰੇ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਏ।" ਨਾਲ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜ਼ਿੰਮੀਦਾਰ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਲਕ ਸਾਹਬ ਆਖਦੇ ਸਨ। ਹਰ ਐਤਵਾਰ ਉਸਨੂੰ ਲਾਹੌਰੋਂ ਅਖ਼ਬਾਰ ਆਉਂਦੀ। ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਡਾਕਖਾਨਾ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਡਾਕੀਏ ਦੇ ਫੇਰੇ ਤੱਕ ਅਖ਼ਬਾਰ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿੰਡ ਹੀ ਪਈ ਰਹਿੰਦੀ। ਇਸ ਉਡੀਕ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਮਲਕ ਹੁਰਾਂ ਆਪਣਾ ਨੌਕਰ ਘੋੜੀ ਤੇ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਘਰ ਘੱਲਣਾ ਆਰੰਭ ਦਿੱਤਾ। ਨੌਕਰ ਦੇ ਫੇਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਲਕ Ḕਤੇ ਆਪਣੀ ਜਿੱਤ ਲੁਕੀ ਹੋਈ ਦਿੱਸਦੀ ਸੀ। ਏਡਾ ਵੱਡਾ ਮਲਕ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਡਾਕਖ਼ਾਨਾ ਨਹੀਂ ਲਵਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਉਹ ਨੌਕਰ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਪੁੱਛਦਾ, " ਅੱਜ ਨਵਾਬ ਕਿੱਧਰ ਸਵਾਰ ਹੋਇਆ ਏ?" "ਕਿਧਰੇ ਨਹੀਂ ਜੀ, ਆਹ ਮਲਕ ਹੁਰਾਂ ਦੀ ਅਖਬਾਰ ਲੈਣ ਚੱਲਿਆਂ!" ਨਵਾਬ ਉਸਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਾ ਤਾਂ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਪੋਲੇ ਮੂੰਹ ਆਖ ਦੇਂਦਾ, "ਅੱਛਾ ਅੱਜ ਐਤਵਾਰ ਹੋਣਾ ਏ ਨਾਂ।" ਪਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ: " ਆਲਾ ਸਿੰਆਂ, ਤੂੰ ਬੜਾ ਬੰਦਾ ਏਂ, ਜਿਸ ਡਾਕਖ਼ਾਨਾ ਲਵਾ ਲਿਆ ਏ, ਵੇਖ ਕਿੱਡੇ ਕਿੱਡੇ ਬੰਦੇ ਛਿੱਕੇ ਟੰਗੇ ਹੋਏ ਨੀਂ।" ਉਸਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਦੂਜੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਆਏ ਆਬਾਦਕਾਰ ਵਸੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤੇ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਝਦਾ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਆ ਕੇ ਉਸਦੀ ਪੁਆਂਦੀ ਬਹਿੰਦੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗਵਾਚੀਆਂ ਮੱਝੀਂ ਉਹ ਕੋਲ ਦੇ ਜਾਂਗਲੀਆਂ ਦਿਆਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੁੜਾ ਦਿੰਦਾ, ਪਰ ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਹ ਆਪ ਕੁਝ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਧਕੋ ਧਕੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪੱਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕਣਕਾਂ ਵੱਢ ਕੇ ਗੱਡਿਆਂ ਤੇ ਲੱਦ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਕਾਇਤ ਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਆਬਾਦਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲਾਭ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲਦਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਡੰਗਰ ਘੱਟ ਚੋਰੀ ਹੁੰਦੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰ੍ਹਵਾਂ ਤੇ ਕਣਕਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਤੀਂ ਜਾਂਗਲੀ ਆਪਣੀਆਂ ਮੱਝੀਂ ਨਾ ਚਾਰਦੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੰਨ੍ਹਾਂ ਘੱਟ ਲਗਦੀਆਂ। ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰੰਡੇ ਕਵਾਰੇ ਕੰਮੀ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਲਏ ਸਨ। ਆਏ ਗਏ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਸੀ। ਖੁਰਿਆਂ ਪਿੱਛੇ ਭੱਜਦੀਆਂ ਵਾਹਰਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਰੋਟੀ ਖਵਾਉਂਦਾ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਅਕਾਲੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਜੱਥੇ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਖਵਾਣ ਬਦਲੇ ਕਈ ਰਾਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਹਵਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਕੱਟਣੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਉਸ ਬਾਰੇ ਬੜੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ। ਇੱਕ ਸ਼ਾਮ ਉਹ ਘੋੜੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਮੰਡੀਓਂ ਘਰ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸੇ ਰਾਹ ਤੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਵਿਆਹਿਆ ਜੋੜਾ ਸੜਕ ਸੁਆਰ ਸੀ। "ਛੋਹਰਾ ਕਿੱਥੇ ਜਾਊ ਏਂ?" ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁੰਡੇ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ। "ਬਹਾਲੀਕੀ ਜਾਊ ਆਂ, ਆਪਣੇ ਸਹੁਰੇ।" ਬਹਾਲੀਕੀ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਆਪਣਾ ਪਿੰਡ ਸੀ। "ਕਿਦ੍ਹੇ ਘਰ?" "ਵੀਰੂ ਸ੍ਹਾਈ ਦੇ।" ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਆਪ ਘੋੜੀ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਬੈਠਾ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਈਸਾਈ ਘੋੜੀ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਬੰਨ੍ਹਣ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਲੈਣੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, "ਨਹੀਂ ਭਈ ਵੀਰੂ, ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਧੀ ਸਹੁਰੇ ਜਾਏ ਇਹਦੇ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਜਾਏ ਤੇ ਜਦੋਂ ਆਵੇ ਇਹਦੇ ਤੇ ਈ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਵੇਗੀ।" ਪਰ ਹੁਣ ਤੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਈ ਕੁਝ ਪੁੱਠੀ ਜਿਹੀ ਵਗ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਉੱਦਮ ਨਾਲ ਛਤਾਏ ਹੋਏ ਸਾਂਝੇ ਟੱਪ ਹੇਠ ਕਾਵਾਂ ਰੌਲੀ ਜਿਹੀ ਪਈ ਰਹਿੰਦੀ। ਕੁਝ ਮੁੰਡੇ ਉਸਦੇ ਬੈਠਿਆਂ ਹੀ ਤਾਸ਼ ਖੇਡਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਤੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਝਗੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਜਾਂ ਕੋਈ ਪਾੜ੍ਹਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਲੈ ਕੇ ਬਹਿ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਪਰਲ ਪਰਲ ਅਖ਼ਬਾਰ ਹੀ ਸੁਣਾਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਓਨਾ ਚਿਰ ਹੋਰ ਕੋਈ ਗੱਲਬਾਤ ਨਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਕਿਉਂ ਜੋ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਅਖ਼ਬਾਰ ਸੁਣਨ ਵੱਲ ਹੀ ਹੁੰਦਾ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੀ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਸਮਝ ਆਉਂਦੀ ਤੇ ਉਹ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਦੇ ਕੋਈ ਸਵਾਦਲੀ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਕਈ ਵੇਰੀ ਖਿਝ ਕੇ ਉਹ ਆਖਦਾ, "ਇਹ ਸਭ ਝੂਠ ਏ। ਉਹ ਕੂੜ ਥੱਪ ਕੇ ਏਥੇ ਘੱਲ ਦੇਂਦੇ ਨੇ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ਚੱਲ ਜਾਂਦਾ ਏ।" ਪਰ ਕਿਸੇ ਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਰਤੀ ਅਸਰ ਨਾ ਹੁੰਦਾ। ਸਭ ਕੁਝ ਝੂਠ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਜਦੋਂ ਲੜਾਈ ਲੱਗਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਆਈ ਤਾਂ ਸਭ ਕੁਝ ਮਹਿੰਗਾ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਲੀਡਰ ਕੈਦ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਿਧਰੇ ਜਾਣ ਆਉਣ ਦੀ ਕੋਈ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਆਉਣ ਲੱਗੀਆਂ, ਤਾਂ ਲੀਡਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਲੜਾਈ ਹਟਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਆਈ ਤਾਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਲੜਾਈ ਅਜੇ ਨਹੀਂ ਹਟੀ। ਪਰ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਲਈ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਝੂਠ ਸੀ। ਜੇ ਟੱਪ ਥੱਲੇ ਝੂਠ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹੋਣਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿਉਂ ਨਾ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਭਾਈ ਹੁਰੀਂ ਆ ਕੇ ਏਥੇ 'ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼' ਜਾਂ 'ਰਾਜ ਖ਼ਾਲਸਾ' ਪੜ੍ਹਿਆ ਕਰਨ। ਜਦੋਂ ਭਾਈ ਹੋਰੀਂ ਰਾਗ ਨਾਲ ਰਾਜ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੜ੍ਹਦੇ ਤੇ ਕਿਤੋਂ ਕਿਤੋਂ ਮਤਲਬ ਸਮਝਾਂਦੇ ਤਾਂ ਟੱਪ ਥੱਲੇ ਅਮਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਚਤਰਾਈਆਂ ਤੇ ਡੂੰਘੀਆਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਮ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਚੁਪ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਭਾਰੇ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰੇ ਹੋਏ ਸਰੀਰ ਦਾ ਰੁਅਬ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਖਲਾਅ ਵਿੱਚ ਛਾ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਉਸਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲਦੀ। ਇਸ ਮਿੱਠੇ ਜਿਹੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਲੈਣ ਲਈ ਉਹ ਕਦੀ ਕਦੀ ਕੁਝ ਬੋਲਦਾ: "ਭਾਈ ਜੀ, ਏਥੋਂ ਜ਼ਰਾ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹੋ", " ਭਾਈ ਜੀ ਇਹਦਾ ਮਤਲਬ ਜ਼ਰਾ ਸਮਝਾਇਆ ਜੇ," "ਧੰਨ ਸਿੱਖ ਸਨ ਜੀ ਉਹ।" ਪਰ ਮਾਰਸ਼ਲ ਲਾਅ ਵਾਂਗ ਇਹ ਭਾਈ ਹੁਰਾਂ ਵਾਲਾ ਹਥਿਆਰ ਵੀ ਕਦੀ ਕਦੀ ਹੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਹਰ ਰੋਜ਼ ਤਾਂ ਨਹੀਂ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਟੱਪ ਥੱਲੇ ਬਹਿਸਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਗਰਮ ਗਰਮ ਬਹਿਸਾਂ, ਅਕਾਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ,ਕਾਂਗਰਸੀਆਂ ਦੀਆਂ, ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਦੀਆਂ। ਬਹਿਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ Ḕਤੇ ਵਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਅਕਾਲੀ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕਾਂਗਰਸੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਸਭ ਇੱਕ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਏਸ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਹਿ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਮੱਸਿਆ ਤੇ ਸੱਜੇ ਰਾਜਸੀ ਦੀਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣੀਆਂ ਤੇ ਸਮਝੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਬਹਿਸਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਤੇ ਰਸਾਲੇ ਵੀ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ। ਬਾਹਰੋਂ ਆਏ ਵਰਕਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਸਨ। ਗੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚ, ਹੱਟੀਆਂ 'ਤੇ, ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ 'ਤੇ, ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਇਹੋ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਤੇ ਸੁਣਦੇ ਸਨ। ਖੱਤਰੀ ਤੇ ਕਮੀਨ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਬਹਿਸਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਲ ਰਲ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਫਿਰ ਇਹ ਲੋਕ ਟੱਪ ਥੱਲੇ ਭੋਇੰ ਜਾਂ ਆਪਣੀ ਮੰਜੀ ਤੇ ਬਹਿਣ ਦੀ ਥਾਂ ਬਹਿਸ ਕਰਦੇ ਜੱਟਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਤਖ਼ਤਪੋਸ਼ ਜਾਂ ਮੰਜੀ ਤੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ। ਕਈ ਵੇਰੀ ਤੇ ਇਹ ਕਮੀਨ ਬਹਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਜੱਟ ਨੂੰ ਹੌਲਿਆਂ ਕਰ ਦੇਂਦੇ। ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਲਈ ਇਹ ਕਲਜੁਗ ਦੀ ਝਾਕੀ ਹੁੰਦੀ। ਉਹ ਹੈਰਾਨ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜੱਟ ਇਸ ਕੰਮ ਤੋਂ ਹਟ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਂਦਾ। ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਿਰਾਦਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਤੇ ਨਾ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਟੋਕੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਦਾ ਮਨ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਗੁੰਝਲਾਂ ਵੱਲ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਕੁਝ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਹੱਥੀਂ ਛਤਾਏ ਟੱਪ ਹੇਠ ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੈਠਾ ਰਹਿੰਦਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਮੌਜੀ ਰਾਜੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਹਾਈਕੋਰਟ ਜੱਜ ਨੂੰ ਸਿਵਲ ਸਰਜਨ ਬਣਾ ਕੇ ਕਿਸੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਉਹਨੇ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ? ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਦੇ ਜਲਸੇ ਹੁੰਦੇ। ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਲੀਡਰ ਥਾਣੇਦਾਰਾਂ ਤੇ ਪੁਲਸ ਕਪਤਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਸਿੱਧੀਆਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਸੁਣਾਂਦੇ, "ਤੁਸੀਂ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਹਿਟਲਰ ਤੇ ਟੋਜੋ ਹੋ, ਅਸਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਤੁਹਾਡਾ ਰਾਜ ਵਧੇਰਾ ਚਿਰ ਨਹੀਂ ਰਿਹ ਸਕਦਾ।" ਜਾਂ "ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਲਿਆਇਆ ਕਰਨ, ਜੱਟਾਂ ਦੇ ਘਰੋਂ ਰੋਟੀਆਂ ਖਾਣ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਹੱਕ ਨਹੀਂ।" ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਟੋਡੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੁਰੱਬੇ ਮਿਲਣ ਵੇਲੇ ਉਸ ਮੁਰੱਬਾ ਲੈਣ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਤਰਲੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਪਰ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉਸਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨਿਕਲ ਸਕਦੀਆਂ। ਉਸ ਉਹ ਵੇਲੇ ਦੇਖੇ ਸਨ ਜਦੋਂ ਨੰਬਰਦਾਰ ਜਾਂ ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਗੱਲ ਆਖਣੀ ਜੁਰਮ ਸੀ। ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਤਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵਜਾ ਸਕਦਾ। ਡਰ ਤੋਂ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਇਹ ਉਸਦੇ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਪਰ ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਮੁਹਰਲੀ ਪਾਲ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਖਲੋਤਾ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਅੱਗੇ ਹੋਰ ਕਈ ਲੋਕ ਸਨ ਤੇ ਉਹ ਭੱਜ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਮੁੰਡੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਤੇ ਪੁਲਸ ਕਪਤਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਤੇ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹੋਣ ਦੀ ਥਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਹੋਈ-ਹੋਈ ਗੱਲਬਾਤ ਉੱਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਜਲਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨੁਕਤਾਚੀਨੀ ਕਰਦੇ। ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਬਾਰੇ ਇਹ ਲੋਕ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਪਰ੍ਹੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਫ਼ੌਜੀ ਮੁੜ ਕੇ ਪਿੰਡ ਆ ਰਹੇ ਸਨ, ਆਜ਼ਾਦ ਹਿੰਦ ਫੌਜ ਦੇ ਤੇ ਕਈ ਦੂਜੇ। ਰਾਜ ਉਲਟਾਉਣ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਦੇਖਣ ਵਾਲੇ, ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਬੰਦਿਆਂ ਵਾਂਗ ਫਿਰਨ ਵਾਲੇ। ਇਹਨਾਂ ਫੌæਜੀਆਂ ਨੇ ਜਰਨੈਲ ਵੇਖੇ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵੇਖੇ, ਬੰਦੂਕਾਂ, ਤੋਪਾਂ, ਮਸ਼ੀਨ ਗੰਨਾਂ ਚਲਾਣੀਆਂ ਸਿੱਖੀਆਂ; ਮੋਟਰਾਂ ਤੇ ਟੈਂਕ ਚਲਾਣੇ ਸਿੱਖੇ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵੇਖੇ, ਅਮਰੀਕਨ ਵੇਖੇ, ਹਬਸ਼ੀ ਵੇਖੇ, ਇਟੈਲੀਅਨਾਂ ਨੂੰ ਕੈਦ ਰੱਖਿਆ, ਈਰਾਨ, ਮਿਸਰ, ਇਟਲੀ ਫਰਾਂਸ ਤੇ ਇੰਗਲਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਗਏ। ਕਿੰਨੀਆਂ ਕੌਮਾਂ ਦੀਆਂ ਉਮੈਦਾਂ ਬਣੇ ਰਹੇ। ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਖ਼ਰ ਉਹ ਕਿੱਡਾ ਕੁ ਵੱਡਾ ਬੰਦਾ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਸਨ? ਇੱਕ ਕਵੀ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਦੂਰੋਂ ਜਲਸਿਆਂ Ḕਤੇ ਸੱਦੇ ਆਉਂਦੇ। ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਅਖ਼ਬਾਰੀ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉਹ ਜਲਸਿਆਂ ਤੋਂ ਆ ਕੇ ਸੁਣਾਂਦਾ ਤੇ ਲੋਕੀਂ ਬੜੇ ਗਹੁ ਨਾਲ ਸੁਣਦੇ। ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਲੜਖੜਾ ਜਾਂਦਾ। ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਥਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਸ ਹੋਰ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੇਖੀ ਤੇ ਇਸ ਥਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਥਾਂ ਉਹ ਕਬੂਲਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਟੱਪ ਥੱਲੇ ਆ ਕੇ ਬਹਿੰਦਾ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਣ ਲਈ ਕਈ ਗੀਟੇ ਆਪਣੀ ਗੁਥਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢਦਾ। ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੀਰਾਂ, ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਾਂਦਾ, " ਪੀਰ ਬਹਾਰ ਸ਼ਾਹ ਤੇ ਅਸਲੋਂ ਮਸਤਾਨਾ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਇੱਕ ਮੱਝ ਨੂੰ ਘੋਟੂ ਪਿਆ, ਬੜੀ ਮੱਝ ਸੀ ਉਹ, ਇਹਨਾਂ ਵੱਟੂਆਂ ਤੋਂ ਲਈ ਸੀ ਮੈਂ ਲੜ ਝਗੜ ਕੇ। ਡੰਗਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਇਹ ਸਹੁਰੇ ਹੱਥੋਂ ਛੱਡਦੇ, ਲੇਖਾ ਭਾਵੇਂ ਕਿੰਨਾਂ ਦਈਏ। ਓਸ ਮੱਝ ਨੂੰ ਘੋਟੂ ਪਿਆ ਤੇ ਮੈਂ ਖੀਰ ਸੁੱਖੀ। ਮੱਝ ਬਚ ਰਹੀ, ਰੱਬੋਂ ਹੀ ਬਚ ਰਹੀ। ਬਹਾਰ ਸ਼ਾਹ ਵਿਚਾਰੇ ਓਥੇ ਕੀ ਕਰਨਾ ਸੀ? ਲਓ ਜੀ ਮੈਂ ਉਹ ਖੀਰ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ ਤੇ ਇੱਕ ਥੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਤੇ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਨੰਗਾ ਈ ਤੇ ਬੱਸ ਅਸਲੋਂ ਈ ਪਲਾਂਘ ਕੁ ਤੇ ਕੋਲ ਥੜ੍ਹੇ ਦੇ ਉੱਤੇ ਹੀ ਝਾੜੇ ਫਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੂ।" ਤੇ ਕਦੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਅਨੋਖੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਤੁਰਦਾ, " ਇਹ ਜਿਹੜੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਨੇ, ਇਹ ਬੜੀ ਤਾੜ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਨੁਹਾਰ ਦੀ ਬੜੀ ਸਿੰਝਾਣ ਰੱਖਦੇ ਨੇ। ਇੱਕ ਬੰਦੋਬਸਤ ਵਾਲਾ ਸਾਹਬ ਸੀ ਪੁਰਾਣਾ ਤੇ ਕਿਧਰੇ ਬਾਪੂ ਉਰਾਂ ਦੇ ਵੇਲੇ ਇੱਧਰ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰੱਖ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਦਾ ਮੈਨੂੰ ਟੱਕਰ ਗਿਆ। ਅਜੇ ਕਾਲੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਸਾਂ ਉਦੋਂ। ਝੱਟ ਆਂਹਦਾ ਏ, " ਓਏ ਤੁਮ ਨੱਥਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਲੜਕਾ ਏਂ।" ਮੰੈਂ ਆਖਿਆ, "ਜੀ ਆਹੋ, ਉਹ ਮੇਰਾ ਬਾਪ ਸੀ।" ਕਦੀ ਉਹ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੇ ਦਾਦਿਆਂ ਪੜਦਾਦਿਆਂ ਦੇ ਘੋਲਾਂ ਤੇ ਦੌੜਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਜਾਂ ਭੱਟੀਆਂ ਤੇ ਖਰਲਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਲੜਾਈ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਛੇੜ ਦਿੰਦਾ। ਗੱਲਬਾਤ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚੋਂ ਸੁਚੱਜਾ ਸੀ, ਗੱਲਾਂ ਅੰਤ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਰਸ ਰਹਿੰਦਾ ਤੇ ਫਿਰ ਕਾਵਾਂ ਰੌਲੀ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਇਸ ਕਾਵਾਂ ਰੌਲੀ ਵਿੱਚ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਗਵਾਚ ਜਾਂਦੀ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਇਨਾਮੀ ਘੋੜਾ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਮੁੱਲ ਲੈ ਆਇਆ। ਨੇੜੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਚੰਗੇ ਘੋੜੀਆਂ ਘੋੜੇ ਉਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਈ ਵਿਸਾਖੀ ਦੇ ਮੇਲੇ ਤੇ ਸੱਦੇ ਤੇ ਹਰਾ ਦਿੱਤੇ, ਭੱਜਣ ਵਿੱਚ, ਨੇਜੇ ਵਿੱਚ ਤੇ ਭੁੰਬਰ ਵਿੱਚ। ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹਵੇਲੀ 'ਤੇ ਘੋੜਾ ਵੇਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਮੇਲਾ ਲੱਗਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਹ ਵੀ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਗਲ ਪਿਛਾੜੀਆਂ ਪਾਈ ਰੱਖਦਾ। ਆਏ ਗਏ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਪਾਣੀ ਦਿੰਦਾ ਤੇ ਘੋੜੇ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਾਂਦਾ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਇੱਕ ਅੜੀ ਖੋੜਾ ਜੱਟ ਵੀ ਆਪਣੀ ਘੋੜੀ ਭਜਾਣ ਲਈ ਓਥੇ ਲੈ ਆਇਆ। ਆਖੇ ਜਾਂ ਘੋੜੀ ਦੇ ਦੇਣੀ ਜਾਂ ਘੋੜਾ ਲੈ ਲੈਣਾ,;ਦੌੜ ਹੋਈ, ਘੋੜੀ ਹਾਰ ਗਈ। ਘੋੜੀ ਵਾਲੇ ਜੱਟ ਨੇ ਘੋੜੀ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਖੁਰਲੀ Ḕਤੇ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤੀ। ਸਾਰੀ ਭੀੜ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸਦੇ ਮੋਢੇ'ਤੇ ਹੱਥ ਧਰ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਗੱਲ ਸੁਣ ਭਰਾਵਾ, ਇਹ ਖੁਰਲੀ ਵੀ ਤੇਰੀ ਤੇ ਕਿੱਲੇ ਵੀ ਤੇਰੇ। ਜੇ ਤਾਂ ਘੋੜੀ ਬੱਧੀ ਆ ਆਪਣੀ ਕਰਕੇ ਤਾਂ ਜਮ ਜਮ ਬੰਨ੍ਹ, ਪਰ ਜੇ ਮੇਰੀ ਕਰ ਕੇ ਬੱਧੀ ਆ ਤਾਂ ਹੁਣੇ ਖੋਲ੍ਹ ਲੈ। ਮੰੈਂ ਕੋਈ ਤੇਰੀ ਘੋੜੀ ਦਾ ਬਪਾਰ ਤੇ ਨਹੀਂ ਨਾ ਕਰਨਾ। ਬਈ ਕੋਈ ਬਪਾਰੀ ਆਂ ਮੈਂ। ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਇਹ ਮੇਰਾ ਆਪਣਾ ਈ ਬੜਾ ਏ ਕਰਮਾਂ ਵਾਲਾ, ਬੱਸ ਜਿਊਂਦਾ ਰਹੇ।" ਹਰ ਪਾਸਿਓਂ ਵਾਹ-ਵਾਹ ਹੋਈ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਡਿਸਟ੍ਰਿਕਟ ਬੋਰਡ ਦੀ ਇੱਕ ਸੀਟ ਲਈ ਮੈਂਬਰ ਖਲ੍ਹਾਰਣ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋ ਗਈ। ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕੋਈ ਵਧੇਰੇ ਸੋਚਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਆਖਿਆ, "ਪਿਛਲੀ ਵੇਰ ਮੈਂਬਰ ਸੀ ਸ਼ੇਰੇ ਕੀ ਬਰਾਦਰੀ ਦਾ, ਐਤਕੀਂ ਸਾਡੀ ਟੱਲੇ ਕਿਆਂ ਦੀ ਵਾਰੀ ਐ। ਪਿੰਡ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸਾਡੇ ਢੇਰ ਬਹੁਤੇ ਨੇ, ਪਰ ਅੱਧ ਤੇ ਦੇਣ ਨਾ ਸਾਨੂੰ।" ਪਰ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇਹ ਦਲੀਲ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਜਚੀ ਨਾ। ਉਹ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੀਆਂ ਟਿਕਟਾਂ ,ਪਾਲਸੀਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ, ਚੌੜੇ ਤੇ ਸੌੜੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਆਖ਼ਰ ਇਹ ਕੌਣ ਲੋਕ ਸਨ ਜੋ ਆਪਣੀ ਕੁਲ ਨਾਲੋਂ ਟਿਕਟ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਪਿਛਲੇ ਦਿਨ ਦੀ ਵਾਹ-ਵਾਹ ਪਿੱਛੋਂ ਇਹ ਹਾਰ ਚੋਖੀ ਚੁਭਦੀ ਸੀ। ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਉੱਠ ਕੇ ਆਪਣੀ ਹਵੇਲੀ ਨੂੰ ਟੁਰ ਪਿਆ। ਓਥੇ ਮੁਰੱਬਿਆਂ ਵਾਲਾ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਲੰਗੋਟੀਆ ਯਾਰ ਸੀ। ਪਰ ਦੂਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਦੋਵੇਂ ਘੱਟ ਵੱਧ ਹੀ ਮਿਲਦੇ ਸਨ। "ਮੰਗਲ ਸਿੰਹਾਂ, ਤੈਨੂੰ ਆਖਿਆ ਸੀ ਨਾ, ਆਹਲਣਿਓਂ ਡਿੱਗਾ ਬੋਟ ਮੁੜ ਨਹੀਂ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਕਦੀ। ਪਿੰਡੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਤੂੰ ਅਸਲੋਂ ਬੇਗਾਨਾ ਹੋ ਗਿਆ ਏਂ।" ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਲਾ੍ਹਮਾ ਦਿੱਤਾ, ਤੇ ਫੇਰ ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਮਾਲ ਡੰਗਰ ਦੀਆਂ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀਆਂ, ਗਵਾਂਢੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ, ਗੱਡੀ ਦੀਆਂ, ਭੋਇੰ ਦੀਆਂ।" " ਆ ਪਿੰਡ ਚੱਲੀਏ ਆਲਾ ਸਿੰਆਂ, ਟੱਪ ਹੇਠ ਬਹਾਂਗੇ, ਝੱਟ, ਕੋਈ ਗੱਲ ਕਰਾਂ ਸੁਣਾਂਗੇ।" ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ। "ਪਿੰਡ ਤੇ ਅਸਲੋਂ ਖੱਚ ਹੋ ਗਿਅ ਏ। ਬੰਦਾ ਤੇ ਮੁੱਢੋਂ ਰਿਹਾ ਈ ਕਾਈ ਨਹੀਂ ਨਾ। ਮੁੰਡੀਰ ਤੇ ਭੂਤਰੀ ਹੋਈ ਤੇ ਹਰ ਵੇਲੇ ਕਾਵਾਂ ਰੌਲੀ ਪਾਈ ਰੱਖਦੀ ਏ। ਨਾਂ ਕੋਈ ਸੁਰ ਸੁਆਦ ਦੀ ਕਰਨੀ ਤੇ ਨਾ ਕੋਈ ਸੁਣਨੀ। ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਪਿੰਡ ਅਸਲੋਂ ਉਜਾੜ ਲੱਗਦਾ ਏ; ਉਜਾੜ। ਮੈਂ ਨਈਂ ਜਾਣਾ ਓਥੇ ਕਦੀ।" ਕੋਲ ਹੀ ਬੇਰੀ ਹੇਠ ਬੱਧਾ ਧੌਲਾ ਢੱਗਾ ਉਗਾਲੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਪੱਕੇ ਹੋਏ ਕੰਨ 'ਤੇ ਇੱਕ ਕਾਂ ਚੁੰਝ ਮਾਰ ਕੇ ਲਹੂ ਕੱਢ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਪਰ ਬੁੱਢਾ ਹੋਇਆ ਢੱਗਾ ਆਪਣੇ ਲੰਮੇ ਸਿੰਗਾਂ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਹਟਾਂਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੜਕ ਤੇ ਮਲਕ ਦਾ ਨੌਕਰ ਪਿੰਡੋਂ ਅਖ਼ਬਾਰ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਘੋੜੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਵੇਖਿਆ, ਪਰ ਅੱਜ ਕਵਾਇਆ ਨਾ।

ਲਾਲ
- ਅਮਰਜੀਤ ਚੰਦਨ

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਲੰਦਨ ਵਿਚ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਵਾਚਦਿਆਂ ਜੋਗੀ ਬੈਠਾ ਮਿੱਟੀ ਫੋਲ਼ੇ ਇਹ ਜਾਣਦਿਆਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਭਣੇ ਲਾਲ ਗੁਆਚੇ ਸਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਕਿੰਨੀਆਂ ਪੁਸ਼ਤਾਂ ਲੇਖੇ ਲੱਗੀਆਂ ਤਕਦੀਰ ਨਾ ਬਦਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਫੋਲ਼ੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਧੁਖਦੇ ਅੱਖਰ ਲਾਲ ਮਾਤਾ ਦੇ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣੇ ਨੂੰ ਫਿਰਦੇ ਦੇਸ ਦੇਸਾਂਤਰ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਜਾਂਦੀ ਤੋੜ ਕੇ ਮੋਹ ਦੇ ਸੰਗਲ਼ ਤੁਰ ਪਏ ਜੰਗਲ਼ ਰਸਤੇ ਮੁਲਕੋ ਮੁਲਕ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਸੰਤੋਖ ਸੁਤੰਤਰ ਦਾਦਾ ਮੀਰ ਕੁਰਬਾਨ ਇਲਾਹੀ ਰਾਮ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਰੁੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਆਮੂ ਦਰਿਆ ਅੰਦਰ ਨਾ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਨਾ ਅੱਖਰ ਦੱਸਦੇ ਬੇਵਤਨੇ ਦਾ ਦਿਲ ਕਿੰਜ ਧੜਕਦਾ ਕਿੰਜ ਤੜਫਦਾ ਚੇਤੇ ਕਰਕੇ ਮਾਪੇ ਪਿੰਡ ਤੇ ਬੇਲੀ ਕੌਣ ਭਤੀਜਾ ਤਾਂਘ ਮਿਲਣ ਦੀ ਲੈ ਕੇ ਫਾਂਸੀ ਚੜ੍ਹਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੱਤ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਪਾਰ ਹੈ ਚਾਚਾ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਨਹਿਰੂ ਲਿਖਿਆ - ਇਹ ਮੂਰਤ ਉਸ ਉੱਚੇ ਦਾ ਸੱਚਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਹੈ ਵਤਨ ਦੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਪੈਂਦਾ ਮੂਰਤ ਅੰਦਰ ਸਿੰਘ ਅਜੀਤ ਬਣਿਆ ਬੈਠਾ ਹਸਨ ਖ਼ਾਨ ਈਰਾਨ ਦਾ ਵਾਸੀ ਕਦੀ ਤਾਂ ਬੋਲੇ ਫ਼ਾਰਸ ਤੁਰਕੀ ਕਦੇ ਸਪੇਨੀ ਪਰ ਤੱਕਦੀ ਅੱਖ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ ਨਹਿਰੂ ਸਰਕਾਰੇ-ਦਰਬਾਰੇ ਕਹਿੰਦਾ - ਇਸਨੂੰ ਅਪਣੇ ਘਰ ਜਾਣ ਦਾ ਮਾਂ ਦੇ ਪੈਰੀਂ ਪੈ ਕੇ ਮਰ ਜਾਣ ਦਾ ਹੱਕ ਤਾਂ ਦੇਵੋ ਨਾ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਨਾ ਅੱਖਰ ਦੱਸਦੇ ਕਿਹੜਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਹਰਦਮ ਨਾਲ਼ ਓਸਦੇ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿਸਦੇ ਨਾਮ ਸਹਾਰੇ ਉਹ ਦਰਦ ਹਿਜਰ ਦਾ ਸਹਿੰਦਾ ਸੀ ਜੋਗੀ ਬੈਠਾ ਮਿੱਟੀ ਫੋਲ਼ੇ ਇਹ ਜਾਣਦਿਆਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਭਣੇ ਲਾਲ ਗੁਆਚੇ ਸਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਕਿੰਨੀਆਂ ਪੁਸ਼ਤਾਂ ਲੇਖੇ ਲੱਗੀਆਂ ਤਕਦੀਰ ਨਾ ਬਦਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ * ਰਤਨ ਸਿੰਘ, ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ, ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਸੁਤੰਤਰ, ਦਾਦਾ ਅਮੀਰ ਹੈਦਰ, ਕੁਰਬਾਨ ਇਲਾਹੀ, ਰਾਮ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਇਹ ਸਾਰੇ ਗ਼ਦਰ-ਕਿਰਤੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਆਗੂ ਸੀ। ਆਖ਼ਿਰ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਬਣਨ ਵੇਲੇ ਵਤਨ ਸੱਦਿਆ ਸੀ। ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੌਦਾਂ ਪੰਦਰਾਂ ਅਗਸਤ ਸੰਨ ਸੰਤਾਲ਼ੀ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਰਵਾਇਤ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਖ਼ਿਰੀ ਸਾਹ ਲੈਣ ਵੇਲੇ ਅਪਣੀ ਪਤਨੀ ਹਰਨਾਮ ਕੌਰ ਦੇ ਪੈਰੀਂ ਪੈ ਕੇ ਚੰਗਾ ਪਤੀ ਨਾ ਬਣ ਸਕਣ ਦੀ ਭੁੱਲ ਬਖ਼ਸ਼ਾਈ ਸੀ। ਕਾਗ਼ਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਤਸਦੀਕ ਕੀਤੀ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪਈ ਹੈ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਨ 40 ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਨੂੰ ਪਾਸਪੋਰਟ ਵਾਸਤੇ ਅਰਜ਼ੀ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਘੱਲੀ ਸੀ। ਅਰਜ਼ੀ ਰੱਦ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। - ਅੰਨਜਲ (ਲੋਕਗੀਤ, 2006) ਵਿੱਚੋਂ

ਵਗਦੀ ਏ ਰਾਵੀ
ਸਾਂਝ ਤੇ ਵਿਰੋਧ ਦੀ ਦੋ-ਰੰਗੀ
- ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ

ਹੋਟਲ ਪੁੱਜ ਕੇ ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਗਤਾਰ ਤਾਂ ਲੇਟ ਗਿਆ ਤੇ ਮੈਂ ਸਵੇਰ ਦੇ ਲੰਮੇ ਸਫਰ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ। ਜੇ ਮੈਂ ਸਵੇਰੇ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ, ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ‘ਤੇ ਜਾਣਾ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਾਮਾਨ ਪੈਕ ਕਰਕੇ ਨਾਲ ਹੀ ਲਿਜਾਣਾ ਪੈਣਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਯਾਤਰਾ ਉਪਰੰਤ 19 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਸਵੇਰੇ ਲਾਹੌਰ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਹੀ ਪੁੱਜਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸੀ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਮੈਂ ਸਾਮਾਨ ਸਾਂਭਦਿਆਂ ਡਾ. ਜਗਤਾਰ ਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜਾਣ ਲਈ ਮਨਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਪਰ, ‘ਸਿਹਤ ਏਨੇ ਲੰਮੇ ਸਫਰ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ’ ਵਾਲਾ ਉਹਦਾ ਬਹਾਨਾ ਸੱਚਾ ਹੀ ਲਗਦਾ ਸੀ। ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਵੀ ਉਹ ਅਕਸਰ ਹਫ ਥੱਕ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਵੀ ਸੀ, ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਸਾਥ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾਣ ਦਾ ਅਫਸੋਸ ਵੀ ਸੀ ਪਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਤੇ ਚਾਅ ਨੇ ਇਸ ਅਫਸੋਸ ਨੂੰ ਛੋਟਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਇਲਿਆਸ ਘੁੰਮਣ ਅਤੇ ਸਤਨਾਮ ਮਾਣਕ ਦਾ ਫਲੈਟੀਜ਼ ਹੋਟਲ ਤੋਂ ਫ਼ੋਨ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਸਵੇਰੇ ਨਨਕਾਣੇ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਕੇ ਸੱਤ ਵਜੇ ਫਲੈਟੀਜ਼ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵਾਂ। ਇਲਿਆਸ ਘੁੰਮਣ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਨਨਕਾਣਾ ਵਿਖਾਉਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਚੇਤੇ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਾਲੀ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਾਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸੁਲੇਖਾ ਵੀ ਤਾਂ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਮੈਂ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਦੱਸੀ ਤਾਂ ਮਾਣਕ ਕਹਿੰਦਾ ‘‘ਓ ਛੱਡ ਯਾਰ! ਉਧਰ ਰਾਹ ‘ਚ ਕਿਸੇ ਨੇ ਪੁੱਛ ਲਿਆ ਤਾਂ ਪੰਗਾ ਪਊ, ਏਧਰ ਔਕਾਫ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਬੰਦਾ ਭੇਜਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ ਦਿੱਤੈ। ਉਹਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਬੇਝਿਜਕ ਵਿਚਰਾਂਗੇ। ਤੇ ਰਘਬੀਰ ਹੁਰੀਂ ਆਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖਲੋਤੇ ਨੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਲਵੋ।’’
ਮੈਂ ਦਿਲੋਂ ਮਾਣਕ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਸਾਂ ਤੇ ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਲੰਮੀ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਮੈਂ ਤੇ ਸੁਲੇਖਾ ਨੇ ਮਨਾਇਆ ਸੀ। ਪਰ ਯਾਤਰਾ ਫੀਸ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਰੂਪਾ ਨੂੰ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾ ਬੈਠੇ ਸਾਂ। ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ‘‘ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਰੂਪਾ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਵੇਖ। ਜੇ ਪੈਸੇ ਨਾ ਵੀ ਮੋੜੂ, ਤਾਂ ਵੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ।’’
ਨਨਕਾਣੇ ਜਾਣ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਲੈ ਕੇ ਮੈਂ ਜਗਤਾਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਤਾਂ ਵਾਪਸ ਆ ਹੀ ਜਾਣਾ ਸੀ ਪਰ ਜਗਤਾਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ।
ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਹੀ ਹੋਟਲ ਵਿਚ ਠਹਿਰੇ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਰੂਪਾ ਨੂੰ ਫੋਨ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਯਾਤਰਾ ‘ਤੇ ਨਾ ਜਾ ਸਕਣ ਦੀ ਅਸਮਰਥਾ ਪ੍ਰਗਟਾਈ, ਰਾਹ ਵਿਚ, ਆਗਿਆ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ‘ਪੰਗਾ’ ਪੈ ਜਾਣ ਦਾ ਤੌਖ਼ਲਾ ਵੀ ਜਤਾਇਆ ਤੇ ਅੰਤਿਮ ਗੱਲ ਕਹਿ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜੇ ਪੈਸੇ ਵਾਪਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ ਜੇ ਨਹੀਂ ਤਦ ਵੀ ਤੁਹਾਡੀ ਮਰਜ਼ੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਵੇਰੇ ਤੁਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਪੈਸੇ ਵਾਪਸ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹਾਂ।
ਥਕਾਵੇਂ ਲੰਮੇ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਭਾਰ ਸਿਰੋਂ ਲਹਿ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਤੇ ਨਨਕਾਣੇ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਪੂਰਾ ਮਨ ਬਣਾ ਕੇ ਮੈਂ ਫਿਰ ਜਗਤਾਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ‘‘ਬਾਬਿਓ! ਹੁਣ ਚਲੇ ਚੱਲੋ! ਨਨਕਾਣੇ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤਾਂ ਥਕਾਉਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ।’’
‘‘ਨਹੀਂ, ਤੁਸੀਂ ਹੋ ਆਵੋ, ਮੈਂ ਐਥੇ ਕੁਝ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ-ਮਿਲਾ ਲਵਾਂਗਾ।’’ ਉਸ ਨੇ ਬੇਦਿਲੀ ਨਾਲ ਕਿਹਾ।
ਉਸ ਦਾ ਅਟੱਲ ਫੈਸਲਾ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਂ ਵੀ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਿਆ।
‘‘ਇਹ ਜਿਵੇਂ ਤੇਰੇ ਜੁਗਾੜ ਨੇ ਨਾ ਜਾਣ-ਆਉਣ ਦੇ, ਇੰਜ ਆਪਣੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਨੇ।’’ ਅਚਨਚੇਤ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ।
‘‘ਇਹ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਸਾਂਝਾ ਜੁਗਾੜ ਈ ਏ। ਮੇਰਾ ਇਥੇ ਕੌਣ ਜਾਣੂ ਏ। ਤੁਹਾਡਾ ਏਥੇ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਆਦਰ-ਮਾਣ ਏਂ। ਤੁਹਾਡੇ ਦੋਸਤ ਮਿੱਤਰ ਨੇ।’’
ਪਰ ਜਗਤਾਰ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਸਵੇਰੇ ਨਹਾ ਧੋ ਕੇ ਮੈਂ ‘ਰੂਪਾ’ ਤੋਂ ਪੈਸੇ ਫੜ ਲਿਆਇਆ ਤੇ ਸੱਤ ਵਜੇ ਤਕ ਫਲੈਟੀਜ਼ ਹੋਟਲ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਇਲਿਆਸ ਘੁੰਮਣ ਘਰੇਲੂ ਰੁਝੇਵਿਆਂ ਤੇ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਵਾਪਰੇ ਦੁੱਖਦਾਈ ਪਰਿਵਾਰਕ ਹਾਦਸੇ ਕਾਰਨ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਕਾਰ ਤੇ ਡਰਾਈਵਰ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ। ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਠਹਿਰੀ ਬਾਜਵਾ ਦੰਪਤੀ ਵੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਦੂਜੀ ਕਾਰ ਰਾਇ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉਲਾ ਖਾਂ ਦੀ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਤਿਆਰ ਹੋ ਕੇ ਖੜੋਤੇ ਸਾਂ ਪਰ ‘ਔਕਾਫ਼’ ਵਾਲਾ ਕਰਮਚਾਰੀ ਅਜੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੁੱਜਾ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਉਡੀਕ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਾਲੀ ਬੱਸ ਵੀ ਹੋਟਲ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੋਤੀ ਸਵਾਰੀਆਂ ਉਡੀਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ ਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਾਥੀ ਵੀ ਨਨਕਾਣੇ ਵਾਸਤੇ ਇਕ ਵੈਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਖੜੋਤੇ ਸਨ।
‘ਔਕਾਫ਼’ ਦਾ ਕਰਮਚਾਰੀ ਆਇਆ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਬੈਠਣ ਦੀ ਕੀਤੀ। ਇਲਿਆਸ ਘੁੰਮਣ ਵਾਲੀ ਕਾਰ ਵਿਚ ‘ਬਾਜਵਾ ਦੰਪਤੀ’ ਦੇ ਨਾਲ ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸੁਲੇਖਾ ਬੈਠ ਗਏ। ਦੂਜੀ ਕਾਰ ਵਿਚ ਰਾਇ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉਲਾ ਖਾਂ ਆਪ ਹੀ ਡਰਾਈਵਰ ਦੀ ਸੀਟ ਉਤੇ ਬੈਠ ਗਏ ਤਾਂ ਕਿ ਇਕ ਬੰਦੇ ਦੀ ਥਾਂ ਬਚ ਸਕੇ। ਉਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਸਿੰਘ ਐਡਵੋਕੇਟ ਅੱਗੇ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਪਿਛਲੀ ਸੀਟ ‘ਤੇ ਸਜਿਓਂ ਖੱਬੇ ਮੈਂ, ਸਤਨਾਮ ਮਾਣਕ ਤੇ ਔਕਾਫ਼ ਦਾ ਕਰਮਚਾਰੀ ਅਨਵਰ ਜਾਵੇਦ ਬੈਠ ਗਏ।
ਕਾਰਾਂ ਫਲੈਟੀਜ਼ ਤੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਮਾਲ ਰੋਡ ‘ਤੇ ਤੁਰ ਪਈਆਂ ਤਾਂ ਸਤਿਨਾਮ ਮਾਣਕ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੁਝ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਖ਼ਰੀਦ ਲਈਆਂ ਜਾਣ। ਉਸ ਦੀ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੇਖਣ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪੀ ਸੀ, ਉਂਜ ਵੀ ਉਹ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿ ਸਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ‘ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਜਿਊੜਾ’ ਹੈ। ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਪੂਰੇ ਜੋਸ਼ ਵਿਚ ਸੀ।
‘‘ਇਕ ਨਵੀਂ ਤਾਰੀਖ਼ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ’’, ਰਾਇ ਅਜ਼ੀਜ਼-ਉੱਲਾ ਨੇ ਆਖਿਆ ਤਾਂ ਮਾਣਕ ਹੁਲਾਰਿਆ ਗਿਆ।
‘‘ਆਪਾਂ ਰਲ ਕੇ ਨਵਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਸਿਰਜ ਦੇਣਾ ਹੈ’’, ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੇ ਵਰਕੇ ਪਲਟਣ ਲੱਗੇ। ਮੇਰੀ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਜਿ਼ਆਦਾ ਰੁਚੀ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਲਾਹੌਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਰਾਵੀ ਆ ਗਈ ਸੀ। ਸੁੱਕੀ ਹੋਈ ਰਾਵੀ! ਵਿਚ ਘਾਹ ਉਗਿਆ ਹੋਇਆ। ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਢਾਡੀਆਂ ਤੋਂ ਸੁਣਿਆ ਗੀਤ ਚੇਤੇ ਵਿਚ ਥਰਥਰਾਇਆ:
ਮੁੜ-ਮੁੜ ਕੇ ਯਾਦ ਆਵੇ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ।
ਅੱਖੀਆਂ ਵਿਚ ਸੂਰਤ ਫਿਰਦੀ ਏ ਰਾਵੀ-ਚਨਾਬ ਦੀ।
ਕਿਤੇ ਰਾਵੀ ਨੇ ਵਿਛੜੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਰੋ ਰੋ ਕੇ ਹੰਝੂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਸੁਕਾ ਲਏ! ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੋ ਗਈਆਂ!!
ਇਹ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਭਾਵੁਕਤਾ ਸੀ। ਰਾਵੀ ਤਾਂ ਪਿੱਛੇ ‘ਬੱਝੇ ਬੰਨ੍ਹਾਂ’ ਨੇ ਸੁਕਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਚੇਤਨਾ ਅਤੀਤ ਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਰਲਗਡ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਕਲਪਨਾ ਵਿਚ ਵੇਖਿਆ ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਮੈਂ ਯਥਾਰਥ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਘੋਖ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਕਾਰ ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰੇ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸੜਕ ‘ਤੇ ਰਿੜ੍ਹੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਸੜਕ ਦੇ ਸਮਾਨੰਤਰ ਇਕ ਹੋਰ ਸੜਕ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸੜਕਾਂ ‘ਵਨ’ ਵੇਅ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਵਾਲੀ ਸੜਕ ਵਾਹਣਾਂ ਦੇ ਲਾਹੌਰੋਂ ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸੀ ਤੇ ਦੂਜੀ ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰੇ ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਵਾਹਣਾਂ ਵਾਸਤੇ। ਦੋਹਾਂ ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਸੜਕ ਜਿੰਨਾ ਥਾਂ ਕੱਚਾ ਸੀ। ਲੋੜ ਮੁਤਾਬਕ ਇਸ ਕੱਚੇ ਥਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੱਕਾ ਕਰਕੇ ਇਹ ਵੱਡੀ ਸ਼ਾਹ-ਰਾਹ ਬਣਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਤਿੰਨੇ ਸੜਕਾਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਸੜਕ ਬਣ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵਿਚਕਾਰ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂ ਛੱਡਣ ਵਾਲੀ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਵਧੀਆ ਲੱਗੀ। ਸਾਡੇ ਪਾਸੇ ਜਦੋਂ ਸੜਕਾਂ ਚੌੜੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਹੋਣ ਤਾਂ ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਵਾਲੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਤੇ ਮਕਾਨਾਂ ਦਾ ਪੰਗਾ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਦੁਕਾਨਾਂ ਤੇ ਮਕਾਨ ਅਗਲਿਆਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਕੇ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਬਣਾਏ ਹੋਣ। ਏਥੇ ਸੜਕ ਦੀ ਚੌੜਾਈ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਬਾਹਰਵਾਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਥਾਂ ਅੰਦਰਵਾਰ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ‘ਤੇ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਕਬਜ਼ੇ ਦੀ ਕੋਈ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਬੱਸਾਂ, ਟਰੱਕ, ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ ਤੇ ਸਾਈਕਲ ਸੜਕਾਂ ਉਤੇ ਇਧਰੋਂ-ਉਧਰ ਘੂਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਸੜਕਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸਾਡੇ ਪਾਸੇ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਵੀ ਮਾੜੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬੱਸਾਂ ਉਤੇ ਬਹੁਤ ਰੰਗ-ਬਰੰਗੇ ਚਿੱਤਰ ਅਤੇ ਮੀਨਾਕਾਰੀ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਾਡੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਜਾਵਟ ਕੁਝ ਅਜੀਬ ਵੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਇਧਰ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਟਰੱਕਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਬਣਤਰ ਹੀ ਬੜੀ ਅਜੀਬ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ‘ਟੂਲ-ਬਕਸ’ ਤੋਂ ਅਗਲਾ ਹਿੱਸਾ ਮੱਥੇ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਨੂੰ ਇੰਜ ਵਧਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਟੀਪੂ-ਸੁਲਤਾਨ ਦੀ ਪੱਗ ਹੋਏ। ਮੈਂ ਟਰੱਕਾਂ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਅਜੀਬੋ-ਗਰੀਬ ਬਣਤਰ ‘ਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸਤਿਨਾਮ ਮਾਣਕ ਨੇ ਇਕ ਗੱਲ ਸੁਣਾਈ।
ਇਕ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਵਫ਼ਦ ਨਾਲ ਆਏ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ ਨੇ ਜਨਰਲ ਜਿ਼ਆ-ਉਲ-ਹੱਕ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਟਰੱਕਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਛੱਤ ਵਲੋਂ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਵਧਿਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਅਜਿਹੇ ਟਰੱਕਾਂ ਦੇ ਅਗਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਹਵਾ ਰੁਕ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਇੰਜਣ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਜਿ਼ਆਦਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਸਪੀਡ ‘ਤੇ ਵੀ ਫਰਕ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜਿ਼ਆ-ਉਲ-ਹੱਕ ਨੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਟਰੱਕਾਂ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਰ ਕੌਣ ਜਾਣੂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ!’’
ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਦੋਹੀਂ ਪਾਸੀਂ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਥੋੜ੍ਹੀ ਵਿੱਥ ‘ਤੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਸਨ। ਕੋਈ ਸਟੀਲ ਦਾ, ਕੋਈ ‘ਬੱਬਰ ਸ਼ੇਰ ਯੂਰੀਆ’ ਦਾ, ਕੋਈ ਕੱਪੜੇ ਦਾ। ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ ਰੋਡ ਉਤੇ ਬਣੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਵੇਖਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ। ਮੈਂ ਇਸ ਦਾ ਜਿ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਪ੍ਰੇਮ ਸਿੰਘ ਐਡਵੋਕੇਟ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਵੇਖ ਲੌ ਸੰਧੂ ਸਾਹਿਬ! ਕਹਿੰਦੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਤਰੱਕੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ...‘‘
ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਠੀਕ ਹੀ ਸੀ। ਇੰਡਸਟਰੀ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ‘ਸਾਡਾ ਪੰਜਾਬ’ ਉਧਰ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਪਿੱਛੇ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ।
ਅਨਵਰ ਜਾਵੇਦ ਨੇ ਦੱਸਿਆ, ‘‘ਇਕੱਲੇ ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰੇ ਜਿ਼ਲੇ ਵਿਚ ਹੀ ਛੇ ਹਜ਼ਾਰ ਫੈਕਟਰੀ ਹੈ...‘‘
ਹੋਵੇਗੀ! ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਗੁਲਬਰਗ ਤੇ ਮਾਡਲ ਟਾਊਨ ਦੀਆਂ ਅਮੀਰੀਆਂ ਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀਆਂ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਦਾ ਪੈਸਾ ਹੀ ਤਾਂ ਬਲ ਤੇ ਚਮਕ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਅਨਵਰ ਜਾਵੇਦ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਰਚ-ਮਿਚ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਰਾਹ ਵਿਚ ਪੈਂਦੀਆਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਬਾਰੇ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਹੋਰ ਵੀ ਲੋੜੀਂਦਾ ਭੂਗੋਲਿਕ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੇਰਵਾ ਦੇਈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਸਮਝਦਾਰ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਦੁੱਧ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀ ਫੈਕਟਰੀ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਸਾਡੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਬਨਾਵਟੀ ਤੇ ਮਿਲਾਵਟੀ ਦੁੱਧ ਵਾਂਗ ਇਧਰ ਵੀ ਕੁਝ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਹੱਸ ਕੇ ਕਿਹਾ,’’ਦੋਹੀਂ ਪਾਸੀਂ ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਲੋਕ ਈ ਨੇ...‘‘
ਦੁੱਧ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਿਲਾਵਟ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਲਤੀਫ਼ਾ ਯਾਦ ਆਇਆ, ‘‘ਦੁੱਧ ਜਦੋਂ ਦੋਧੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਆਉਂਦਿਆਂ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ ‘ਪਾਣੀ-ਪਾਣੀ’ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।’’
ਸੜਕਾਂ ‘ਤੇ ਬਣੀਆਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰਦਾ ਸਾਂ ਤਾਂ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤਕ ਖੇਤੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦੀ। ਜਿੱਥੇ ਸੀ ਵੀ ਤਾਂ ਬਹੁਤੀ ਵਧੀਆ ਨਹੀਂ। ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਖੇਤੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਸਾਡੇ ਨਾਲੋਂ ਕਾਫੀ ਪਛੜਿਆ ਹੋਇਆ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਦਸ ਮੁਰੱਬੇ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਖੇਤੀ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ।
‘‘ਸੰਧੂ ਸਾਹਿਬ! ਇਕ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪੂਰਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਨਹੀਂ। ਦੂਜਾ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ‘ਤੇ, ਕਾਸ਼ਤ ਉਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਟੈਕਸ ਬਹੁਤ ਲਾ ਦਿੱਤੇ ਨੇ। ਇੰਡਸਟਰੀ ਵਾਲਾ ਤਾਂ ਟੈਕਸ ਦਿੰਦਾ ਨਹੀਂ ਤੇ ਕਿਸਾਨ ਵਿਚਾਰੇ ਦਾ ਟੈਕਸ ਦੇਣ ਬਿਨਾਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਨਹੀਂ।’’
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਿਸਥਾਰ ਦਿੰਦਿਆਂ ਅਨਵਰ ਜਾਵੇਦ ਨੇ ਦੱਸਿਆ, ‘‘ਇਕ ਤਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਉਤੇ ਮਾਲਕਾਨਾ ਟੈਕਸ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ‘ਫੀ ਏਕੜ ਪੰਜਾਹ ਰੁਪਏ’ ਹਰੇਕ ਕਾਸ਼ਤਕਾਰ ਨੂੰ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਰਕਬੇ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਇਨਕਮ ਟੈਕਸ ਮੁਕੱਰਰ ਹੈ। ਦੋ ਮੁਰੱਬੇ ਵਾਲੇ ਕਾਸ਼ਤਕਾਰ ਨੂੰ 400 ਰੁਪਏ, ਇਕ ਮੁਰੱਬੇ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਸੌ ਰੁਪਏ ਫੀ ਏਕੜ ਇਹ ਟੈਕਸ ਅਦਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਪੈਲੀ ਤਕ ਵੀ ਇਹ ਟੈਕਸ ਅਦਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।’’
ਏਨੀ ਮਾੜੀ ਫਸਲ ਵਿਚੋਂ ਟੈਕਸ ਦੇ ਕੇ ਕਿਸਾਨ ਨੂੰ ਕੀ ਬਚਦਾ ਹੋਵੇਗਾ! ਮੈਂ ਸੋਚ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਅਨਵਰ ਜਾਵੇਦ ਨੇ ਦੱਸਿਆ, ‘‘ਅਜੇ ਤਾਂ ਫਸਲ ਮੁਤਾਬਕ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਟੈਕਸ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਾਮਲਾ ਵੀ ਆਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਮੁੰਜੀ ਦਾ 150 ਰੁਪਏ, ਕਣਕ ਨੂੰ 125 ਰੁਪਏ ਫੀ ਏਕੜ। ਉਂਜ ਜੇ ਫ਼ਸਲ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਟੈਕਸ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ।’’
ਅਸੀਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਮੰਦੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ, ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਵਧਦੇ ਰੁਝਾਨ ਅਤੇ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਠੀਕ ਖ਼ਰੀਦ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਅਨਵਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਇਧਰ ਵੀ ਏਹੀ ਹਾਲਤ ਏ। ਫਸਲ ਦਾ ਖ਼ਰੀਦਦਾਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਰੀਦਦੀ ਨਹੀਂ। ਹੁਣ ਗੌਰਮਿੰਟ ਨੇ ਕਣਕ ਦੀ ਕੀਮਤ ਤਿੰਨ ਸੌ ਰੁਪਏ ਮਣ ਮੁਕਰਰ ਕੀਤੀ ਏ ਪਰ ਮਿੱਲਾਂ ਵਾਲੇ ਢਾਈ ਸੌ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ...‘‘
ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਸੜਕ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਫ਼ਸਲ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਿਥੇ ਜਿਥੇ ਫ਼ਸਲ ਹੁੰਦੀ ਉਥੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਕਲੀ ਕੀਤੀਆਂ ਬੁਰਜੀਆਂ ਉਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਚੱਲਦੀ ਕਾਰ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਮੋਟੇ ਅੱਖਰਾਂ ‘ਚ ‘ਗੰਦਮ’ ਲਿਖਿਆ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਮੇਰੇ ਖਿ਼ਆਲ ਵਿਚ ਤਾਂ ਇਹ ਮੀਲ-ਪੱਥਰ ਸਨ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ ਦੀ ਦੂਰੀ ਲਿਖੀ ਹੋਵੇਗੀ ਪਰ ਇਹ ‘ਗੰਦਮ’ ਕੀ? ਅਗਲੀ ਬੁਰਜੀ ‘ਤੇ ‘ਗੰਦਮ’ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਯੂਰੀਆ ਲਿਖਿਆ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਪੁੱਛਣ ‘ਤੇ ਅਨਵਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ‘ਮਹਿਕਮਾ ਕਾਸ਼ਤਕਾਰੀ’ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਬੁਰਜੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਨੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਹਰੇਕ ਫ਼ਸਲ ਮੁਤਾਬਕ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਪਾਣੀ ਕਿੰਨੇ ਕਿੰਨੇ ਵਕਫੇ ਬਾਅਦ ਲਾਏ ਜਾਣ, ਕਿਹੜੀ ਕਿਹੜੀ ਖਾਦ ਕਦੋਂ ਕਦੋਂ ਕਿੰਨੀ ਕਿੰਨੀ ਪਾਈ ਜਾਵੇ, ਨਦੀਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਕਿਹੜੀ ਦਵਾਈ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ-ਸਭ ਕੁਝ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਾਸ਼ਤਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਹਰ ਵੇਲੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬੁਰਜੀਆਂ ‘ਤੇ ਲਿਖੀਆਂ ਇਹ ਹਦਾਇਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੜਾ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗਾ।
‘‘ਇਕ ਏਕੜ ਪਿੱਛੇ ਜਿ਼ਮੀਂਦਾਰ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਬੱਚਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ...?’’
‘‘ਖਰਚੇ ਕੱਢ ਕੇ ਚਾਰ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਬਚ ਹੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਅੱਛੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚੋਂ’’
ਅਸਲ ਵਿਚ ਅਨਵਰ ਸ਼ੇਖੁਪੂਰੇ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੀ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਸੀ ਤੇ ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ-ਸੁਖਾਂ ਨਾਲ ਨੇੜਿਓਂ ਸਬੰਧਤ ਜਾਪਦਾ ਸੀ।
‘‘ਹੁਣ ਠੇਕੇ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਤਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਵਾਰਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੀ। ਠੇਕਾ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਚਾਵੇ ਕੀ। ਡੀਜ਼ਲ ਹੋਰ ਮਹਿੰਗਾ ਹੋ ਗਿਐ।’’
ਅਸਲ ਵਿਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਿੰਜਾਈ ਦਾ ਵਧੀਆ ਬੰਦੋਬਸਤ ਨਹੀਂ। ਬਿਜਲੀ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਦੀ ਥਾਂ ਲੋਕ ਸਿੰਜਾਈ ਲਈ ਪੀਟਰ ਇੰਜਣਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਨਹਿਰੀ ਪਾਣੀ ਲੋੜੀਂਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਬਿਜਲੀ ਸਰਪਲੱਸ ਹੈ ਪਰ ਉਹਦਾ ਖੇਤੀ ਲਈ ਉਪਯੋਗ ਨਾਂਮਾਤਰ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
‘‘ਹਕੀਕਤ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਛੋਟਾ ਕਿਸਾਨ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿਸ ਰਿਹੈ...‘‘ ਅਨਵਰ ਨੇ ਤੋੜਾ ਝਾੜਿਆ।
‘‘ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ! ਗੁੱਸਾ ਨਾ ਕਰਨਾ।’’ ਸਾਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ ਰਹੇ ਪ੍ਰੇਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਇਧਰ ਮਾੜੀ ਕਾਸ਼ਤ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਧਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਮਿਲੀ ਜਿਹੜੇ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਸ਼ਤਕਾਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਵਾਹੀ-ਖੇਤੀ ਦਾ ਤਜਰਬਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹੋ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਸੋਨਾ ਉਗਲਦੀਆਂ ਸਨ।’’
ਪ੍ਰੇਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣਾ ਮੁਨਾਸਿਬ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਅਨਵਰ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਹੁੰਗਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭਰਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਰਾਇ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਦਾਨਸ਼ਵਰ ਲੋਕ ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਭਾਵੇਂ ਸਾਂਝ ਦੇ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਸੂਤਰ ਲੱਭ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸਿ਼ਸ਼ ਵਿਚ ਸਨ ਤੇ ਦੋਹਾਂ ਪੰਜਾਬਾਂ ਨੂੰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ‘ਚੋਂ ਆਪਣੇ ਹੀ ਨਕਸ਼ ਪਛਾਨਣ ਦੀ ਆਦਤ ਪਾ ਰਹੇ ਸਨ ਪਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਹ ਵੀ ਇਕ ਕੌੜੀ ਹਕੀਕਤ ਸੀ ਕਿ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਅਚੇਤ ਅਸਰ ਸਾਡੀ ਸੋਚਣੀ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਕਈ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਂਝੀ ਰਾਇ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸਿ਼ਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਕੁਝ ਹੋਰ ਮੁੱਦੇ ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਵਿਰੋਧੀ ਪੈਂਤੜੇ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਵੀ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਰੋਧੀ ਪੈਂਤੜੇ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਿਆਂ ਦੋ ਕੌਮੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਬੜੇ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ : ‘‘ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋ ਵੱਖ ਵੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਲੱਗ ਸਮਾਜਿਕ ਰਸਮੋ-ਰਿਵਾਜ ਤੇ ਆਪਣਾ ਅਲੱਗ ਸਾਹਿਤ ਹੈ। ਨਾ ਤਾਂ ਇਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ-ਸ਼ਾਦੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇੱਕਠੇ ਖਾਂਦੇ ਹਨ। ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਧਰਮ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀਆਂ ਸਭਿਆਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ। ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹਨ। ਇਹ ਬੜੀ ਸਾਫ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਨਾਇਕਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਕ ਧਿਰ ਦਾ ਨਾਇਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਧਿਰ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਿੱਤ ਦੂਜੇ ਦੀ ਹਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।’’
ਹੁਣ ਪ੍ਰੇਮ ਸਿੰਘ ਐਡਵੋਕੇਟ ਦੀ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਇਕ ਆਪਣਾ ਤਰਕ ਸੀ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਸਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਮਿਲ ਗਈਆਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਨਜ਼ਾਮਦੀਨ ਵਾਲਾ ਤਰਕ ਸੀ ਕਿ ਸਾਂਝੇ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ‘ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ’। ਇਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਹੋਂਦ ਸਦਕਾ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋਇਆ ਕਿ ਬੇਜ਼ਮੀਨੇ ਵੀ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵਾਲੇ ਬਣ ਗਏ।
ਅਜਿਹੇ ਟਕਰਾਉਂਦੇ ਸਵਾਲ-ਜਵਾਬ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਬਚ ਕੇ ਉਪਰੋਂ ਉਪਰੋਂ ਸਦਭਾਵਨਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ ਲੋੜਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ ਦੀ ਗੱਲ ਵਿਚਲਾ ਤਰਕ ਵੀ ਅੱਖੋਂ ਪਰੋਖੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਇਕ ਧਿਰ ਦੇ ਨਾਇਕ ਦੂਜੀ ਧਿਰ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਤੇ ਇਕ ਧਿਰ ਦੀ ਹਾਰ ਦੂਜੀ ਧਿਰ ਦੀ ਜਿੱਤ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਖ਼ਲਨਾਇਕ ਹੈ ਪਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ ‘ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਮੁਦਈ ਤੇ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਚਾਰਕ’। ਅਜਿਹੇ ਟਕਰਾਉਂਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿਚ ਉਲਝਣ ਨਾਲੋਂ ਚੁੱਪ ਵੱਟ ਲੈਣੀ ਚੰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਵੀ ਕੁਝ ਚਿਰ ਲਈ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਏ ਤੇ ਬਾਹਰ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਵੇਖਣ ਲੱਗੇ।
ਰਾਇ ਅਜ਼ੀਜ਼-ਉਲ੍ਹਾ ਕਾਰ ਦੀ ਕਿੱਲੀ ਨੱਪੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।